این نمونه بارز توجه فرقه دموکرات آذربایجان به حقوق زنان است و حتی به این هم راضی نشده اند.
م. طاهر در یادداشتش می نویسد: ملت های آزاده صدای زنان آذربایجانی را خواهند شنید. مادران و خواهران سرزمین من فراتر از این حق رای، از میان خود نمایندگانی را برگزیده و روانه مجلس خواهند کرد. و این برای زنان ایرانی مژده آزادی است. «م.طاهر آذربایجان شماره 69، آذر 12 دقابر3 »
21 آذر نماد حقوق زنان آذربایجانی است، شاید هم نماد حقوق از دست رفته زنان و مردانی است که کعبه آمال خود را در فراسوی زمان و مکان جستجو می کنند. چه زیبا گفته اند وطن خواهی عشق به خودی ها است نه نفرت از دیگران.
تهیه و تنظیم محمد علی ارجمندی
حضور گسترده زنان آذربایجانی در پای صندوق های رای گیری تحسین ناظران خارجی را نیز برمی انگیزد. در سندی ارزشمند که به تاریخ شانزدهم آذرماه 1324 در شماره 73 روزنامه آذربایجان ارگان رسمی دموکراتهای آذربایجان به چاپ رسیده آمار دقیق حضور و رای زنان تبریز در پای صندوق های محلات تبریز قید شده است که تقدیم حضور می شود:
«آذربایجان 1 نجی مجلس ملی انتخاباتندا تبریز مرکزی و فرعی صندوقلارا خانملار طرفندن ویریلمیش اولان رایلر»
1 ـ مرکزی صندق 500 رای
2 ـ چرنداب و لیل آباد 450 رای
3 ـ قره ملک و شام غازان 14 رای
4 ـ دوه چی و سرخاب 506 رای
5 ـ امیر خیز و چوست دوزان 156 رای
6 ـ خیابان و مارالان 754 رای
7 ـ باغمیشه 262 رای
8 ـ حکم آباد و آخونی 521
هفتمین ماده از مرامنامه دموکراتها مصوبه 10/07/1324 به این شرح است: بدون هیچ تبعیضی می بایست حق انتخاب تمایندگان مجلس ملی آذربایجان برای کلیه زنان و مردانی که به سن 20 سال رسیده اند و همچنین حق انتخاب شدن برای زنان و مردان 27 تا 80 ساله باید فراهم شود «ص 117 قیزیل صحیفه لر 1946 – 1324 » بعد تشکیل مجلس ملی نیز در تبصره ماده 8 از مصوبه نمره 14 این چنین آمده است: در انتخابات انجمن ها تمامی زنان و مردانی که به سن 20 سالگی رسیده اند حق رای و انتخاب شدن را دارند.
با به سرانجام رسیدن مبارزات مردم آذربایجان در 21 آذرماه سال 1324 به این مفاد جامه عمل پوشانده می شود. قوانینی که نظیر آن را در جوامع شرق سخت بتوان سراغ گرفت. زنان آذربایجانی برای اولین بار در تاریخ ایران صاحب حق رای می شوند که مثل آن را سالها بعد محمدرضا شاه پهلوی با الهام از حکومت یکساله دموکراتهای آذربایجان با نام انقلاب سفید برای جامعه زنانان ایران قائل می شود
علاوه بیر این حق مهم که در ادامه سطور به آن اشاره خواهد شد؛ دموکراتهای آذربایجان به نخست وزیری پیشه وری با مردم آذربایجان تمرین دموکراسی می کردند.
قانون جامع کار و استخدام و شوراهای نظارت بر کار نهادهای دولتی تاسیس می شود.
اصلاحات ارضی با موقیت به اجرا در آمده و دهقانان صاحب زمین شدند.
علاوه بیر این تاسیس ایستگاههای رادیویی؛ درمانگاههای مجانی؛ خدمات عمرانی؛ کلاسهای سواد آموزی و صد البته تاسیس دانشگاه تبریز به سال 1325 که بعدها با جعل تاریخ تاسیس آن به سال 1327 از آن یاد می شود که ازماندگارترین کارهای دموکراتهای آذربایجان است.که می بایست به آنها اشاره کرد.
…
در داخل کشور نیز نقش قئودال ههای بزرگ و روحانیون مخالف و سرسخت را نمی توان نادیده گرفت. تقسیم اراضی و حق رای برای زنان آذربایجانی خوشایند این گروهها نبود چنانکه ملا یونس مجتهد اردبیلی در اعتراض به حق رای زنان فریاد وا اسلاما سرداده و حکم ارتداد سران فرقه و فدائیان آذربایجانی را صادر می کند و سریه دختر قهرمان شاهسون از جمله سرشناس ترین فدائیان است که قربانی تحجر زمانه قرار گرفته و بعد پنج روز مبارزه مسلحانه و مقاومت در نهایت توسط قوای مرتجعین اعدام می شود.
نقش برجسته زنان آذربایجانی در مبارزات انقلابی پیشینه درخشان دارد و فراتر از آن است که بتوان در این اندک سطور به آنها اشاره کرد. من باب مثال روزنامه حبل المتین در بحوبه جنگ های مشروطیت تبریز با یادداشتی کوتاه تحسین جهانیان را برمی انگیزد: در بین کشته شدگان جنگ قوای ستارخان و اردوی شاه 20 نفر مجاهد زن در لباس مردان مشاهده شده است. «به نقل از روزنامه آذربایجان 1335 نمره 929 » زنان آذربایجانی هر آنچه را که در مبارزات انقلاب مشروطیت بدست نیاورده بودن در حکومت یکساله آذربایجان تجربه کردند. با وجود مخالفتهای سرسختانه دولت مرکزی، دمکراتها بر حق رای زنان پافشاری کرده و آن را عملی می سازند.
فرقه دموکرات آذربایجان بر خلاف رضاخان آزادی زنان را نه در کشف حجاب اجباری بلکه در احقاق حقوق و تمرین دموکراسی می بیند و در این راه نه در ایران بلکه در خاور نزدیک چراغ راه آینده می شود.
برای درک این مهم بد نیست نگاهی داشته باشیم به قسمتی از مصاحبه مشترک سردبیران روزنامه های «ایران ما» «فرمان» و «رهبر» تهران با قاضی محمد رهبر حکومت خودمختار مهاباد. روزنامه «وطن یولی در شماره سوم به تاریخ 1946» به نقل از روزنامه فرمان و سوالی در خصوص احقاق حقوق جامعه زنان و حق رای آنها در حکومت آذربایجان می نویسد:
ـ سوال: دموکراتهای آذربایجان برای نخستین بار حق رای زنان را به رسمیت شناخته اند و زنان آذربایجانی در انتخابات شرکت خواهند کرد آیا نظیر آن را در حکومت مهاباد شاهد خواهیم بود؟
ـ قاضی محمد: این کار فرقه دموکرات آذربایجان بسیار ارزشمند و مناسب است، ولی ما «حکومت مهاباد» در این خصوص نتوانستیم موفقیتی مانند آن را کسب کنیم.
بله، این مهم برای نخستین بار در تاریخ ایران انجام می گرفت. 26 دئسامبر 1324 کانون بزرگ زنان آذربایجان تشکیل یافت و چهارم ژوئیه 1325 کانون زنان آذربایجان با عضویت و شرکت 600 نفر زن از سراسر آذربایجان جلسه مهمی را ترتیب داد. بصورت موقت تعداد پنج نفر از زنان به عنوان هیئت رئیسه انتخاب شدند که در صدر آنها بصورت افتخاری «خانم معصومه ستاری» دختر ستارخان قرار گرفت. در همصدایی با زنان روشنفکر آذربایجانی و تبریک این واقعه مهم و تاریخی هیئتی از زنان شهرهای رشت و چالوس نیز در تبریز حاضر و در نشست حضور یافتند.
«قیزیل صحیفه لر، تبریز علمیه مطبعه سی 1946»
در فاصله زمانی اندک کانون زنان اورمیه، خوی، آستارا، اردبیل، زنجان، میانه، خلخال، سراب، خیاو و مراغه نیز شکل می گیرد و جلسات نوبتی انجمن به نوبت در این شهرها برگزار می شود چنانکه جلسه دوم به تاریخ 17 ژانویه 1946 به میزبانی زنان شهر مرند برگزار می شود. «روزنامه آذربایجان، نمره 1538 – ایران ابراهیمی»
در شهر اورمیه نیز «انجمن زنان و شاعیرلر مجلسی» با حضور گسترده بانوان اورموی در محل تالار شیر و خورشید به تاریخ جمعه 11 مهرماه تاریخ ساز می شود. آزادیخواهان اورمیه، خوی و تبریز امضا کنندگان نخستین اساسنامه فرقه دموکرات آذربایجان در تبریز هستند که بعد تصویب حمایت همه شهرهای آذربایجان را در پی دارد. « آذربایجان خلقی نین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخیندن، تبریز 1324 »
در دوران حکومت یکساله دموکراتها 4 کنفرانس با حضور گسترده زنان روشنفکر آذربایجانی برگزار و بر حقوق برحق جامه زنان آذربایجانی تاکید می شود.
زنان آذربایجانی جدای از فعالیت های مدنی و پی گیری خواسته های بر حق خود در قشون نظامی فرقه دموکرات نیر نقش آفرینی می کنند در سال 1324 بیش از 100 نفر از زنان آذربایجانی در اردوی ملی ثبت نام و دورهای آموزش نظامی را با موفقیت طی می کنند که از معروف ترین آنها می توان به سریه شاهسون و راضیه شعبانی « 1314 – 2012 » اشاره کرد که مدال 21 آذر را از پیشه وری دریافت می کند.
م. طاهر عضو فعال دموکراتها و ستون نویس روزنامه آذربایجان در یادداشتهای روزانه اش می نویسد: کلاسهای سواد آموزی با جدیت تمام در خدمت بانوان کارگر شاغل در کارخانه ها بود و مدیران کارخانه ها می بایست شرایط آن را در کارخانه ها فراهم می کردند. در کارخانه های کبریت سازی، چرم دوزی و نخ ریسی تبریز بیش از 1000 نفر زن در کلاسهای سوادآموزی شرکت می کردند. این چنین خبرهای مسرت بخش موجی از پیامهای تبریک و حمایت زنان پیشرو ایرانی را نیز در پی داشت. «قیزیل صحیفه لر 1324 »
در اورمیه مریم جهانگیری دختر بیلر بیی خان افشار بعد حکومت یکساله نیز به شخصه هزینه تحصیل بسیاری از دختران بی سرپرست را متقبل و در کانون اورمیه دختران را آموزش می دهد.
شعری از مریم جهانگیری:
داغ و داشی پارلایان، الماس تک توپراغی زر
چایلاری جوشقون هامی بوستانلاریندا چوخ ثمر
پوزگینان بیگانه فکرین نقشه سین ائیله بیرجه هدر
قویما نا محرم ائده او عارضه بیرجه نظر
ای شرافت کانی ای غیرتلی آذربایجان
قهرمانلار یوردوسان شهرتلی آذربایجان
اگر تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را بزرگترین ثمره انقلاب مشروطیت بدانیم. برچیده شدن رسمی این نهادهای مستقل و مدنی توسط رضاخان به بهانه یکپارچگی ملی تیشه بر ریشه نهال آزادی بود. با در نظر گرفتن این مهم و حوادث سالهای واپسین جنگ جهانی دوم و تغیرات گسترده در نظام سیاسی جهان؛ نسیم آزادی باز از جانب آذربایجان وزیدن می گیرد. دموکراتهای آذربایجان و در صدر آنها سید جعفر پیشه وری مبارز راه آزادی و ژورنالیست آتشین بیان آژیر و حقیقت با رد اعتبار نامه اش در مجلس چهاردهم بر حق تعین سرنوشت مردم آذربایجان توسط خود مردم آذربایجان پافشاری می کند.
پیشه وری با همراهی دموکراتهای سرشناس بیانیه معروف «12 شهریور تبریز» را منتشر می کند که از مهمترین مفاد آن می توان:
تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی آذربایجان
تدریس زبان مادری در مدارس آذربایجان
واقعی شدن تعداد نمایندگان آذربایجان در مجلس ملی ایران به مانند دوره قاجار
تخصیص 75 درصد از درآمد ایالت آذربایجان برای صرف در خو.د آذربایجان
تقسیم اراضی
و لزوم به رسمیت شناخته شدن حق رای زنان در آذربایجان اشاره کرد.
