دیدگاه سید محمد مسعود نقیب، نویسنده و محقق ادبی استان آذربایجان شرقی در مورد آداب و رسوم چهارشنبه سوری در آذربایجان:
قبل از شروع سال جديد مردم با انجام دادن مراسم خاص به استقبال سال نو مي‌روند. يكي از اين مراسم آداب و رسوم مربوط به روز چهارشنبه آخر سال يا چهارشنبه‌سوري است، که در تمامی مناطق کشور با آیین و سنن مختلف و گاه متفاوت اجرا می شود.
سید محمد مسعود نقیب: مردم آذربایجان 3 چهارشنبه آخر سال را در مناطق مختلف و در قالب مراسم های متفاوت به اسقبال نوروز می روند. چهارشنبه اول با نام کول چارشنبه که به معنی خاکستر و با مفهوم خانه تکانی است که در واقع خانم ها با خانه تکانی می پردازند، چهارشنبه دوم به نام گل چارشنبه به معنی گل و با مفهوم تزئین و خرید است و در نهایت آخر چارشنبه به معنی چهارشنبه آخر و به مفهوم استقبال از عید طی مراسمی چون صله رحم ، دیدار بزرگان، خوردن غذاها ،تنگلات این شب و تفریحاتی چون پریدن از آب و آتش به استقبال نوروز می روند.
نقیب با بیان اینکه قدمت این آیین های به قبل از ساسانی و زمان زرتشت برمی گردد خاطر نشان کرد: بسیار از آیین های ما قدمت تاریخی دارند و آیین های بسیار زیبای در قالب های متفاوت به نسل های بعد انتقال یافته است.
وی با اشاره به اهمیت دو عنصر مهم آب و آتش از گذشته های دور درزندگی ایرانیان گفت: سنت پریدن از آتش و آب و قیچی کردن آب هرچند جز مراسم چهارشنبه سوری بوده و در بین مردم به خوش یوم بودن شهرت دارد اما سندیت نداردو بیشتر براساس خرافه های رایج شکل گرفته است. رسم شال اندازی (شال سالماخ)در بیشتر نقاط آذربایجان که جز مراسم چهرشنبه سوری است رایج بود و هنوز هم در بعضی از روستاها انجام می شود.
این محقق و نویسنده با اشاره به نحوه برگزاری این مراسم می گوید: از گذشته های دور این مراسم ازشب چهارشنبه در برخی مناطق آغاز می شود و خانواده ها درب خود را نیمه باز می گذارند، جوانان و کودکان به درب مناظر می روند و از لابه لای در شال می اندازند که صابخانه نیز با شیرینی شکلات ، تخم مرغ … ظرفی را که به شال وصل است پر می کند. از دیگرمراسم این ایام نوروزنامه و یا «سايا» است که از جمله زيباترين رسم‌هاي مردمان خطه آذربايجان به مناسبت روزهاي پاياني سال و آغاز سال نو است، این مراسم از چندين روز مانده به عيد نوروز در شهرها و روستاهاي مختلف آذربايجان برگزار مي‌شود. برپا كننده اين مراسم شخصي به نام «ساياچي» است. وي در روزهاي پاياني هر سال خانه به خانه مي‌گردد و با خواندن شعرهايي مخصوص براي اهالي هر خانه، سالي پربركت را آرزو مي‌كند. او هم‌چنين روزهاي مانده به عيد را شمارش مي‌كند و بدين جهت مي‌توان گفت به احتمال زياد، واژه «سايا» از مصدر تركي «سايماق» به معناي «شمردن» گرفته شده است.ساياچي‌ها نیزدر مقابل دعاهاي خير و شعرهاي دوست‌داشتني خود از صاحب‌خانه‌ها هديه و انعامي را دريافت مي‌كنند. اين هديه ممكن است گندم و جو و شيريني و آجيل باشد يا مبلغي پول به ساياچي هديه داده شود.
سید محمد مسعود نقیب با اشاره به اینکه ازدیگر مراسم که در این روز معمول است، فرستادن خوانچه ای از میوه و شیرینی برای عروس خانواده است ادامه می دهد: درست كردن هفت نوع خوراكي شيرين ( هفت لون)در اين روز معمول است. در بعضي نقاط، شيريني قرابيه، گردو، بادام، پسته، سيب، پرتقال، نخود و كشمش تركيب هفت لون را تشكيل مي‌دهد. و رسم جالب در آخرين چهارشنبه سال در آذربايجان شرقي ديده شده كه حاوي نكات رمزي و نمادين بسيار است.
تكم‌گردانی یکی دیگر از مراسم سنتی منطقه آذربایجان می باشد به این صورت که تكم‌گردان‌هاي آذربايجان در آستانه عيد نوروز باستاني، با عروسك‌هاي بز، «تكه» و ماجراهاي شيرينش به استقبال بهار طبيعت و سال نو مي‌روند. تكم گرداني يكي از آيين‌ها و سنت‌هاي رايج در آذربايجان در آستانه عيد نوروز و سال نو خورشيدي است. «تَكه» يا «تَكم» واژه‌اي تركي به معناي بز نر است و برگزاركننده اين مراسم در حالي‌كه عروسكي به شكل بز نر را در دست دارد و سر اين بز را به اين سو و آن سو تكان مي‌دهد، شعرهايي شنيدني درباره تكه و ماجراهاي او را مي‌خواند.تكم‌گردان در هر كوي و برزني حاضر مي‌شود و از مردم در قبال خواندن شعرهايش و بازي دادن «تكه» عروسكي‌اش هديه و انعام مي‌ستاند.
صله رحم، رفتن به خانه بزرگان، امکان مقدس خرید آجیل چهار شنبه سوری ، خرید هدیه چهارشنبه آخرسال (آخر چارشنبه لیق ) برای تازه عروس‌ها، هدیه دادان و هدیه گرفتن که به اصطلاح بایرام پایی می گویند را از دیگر آداب چهارشنبه سوری در استان آذربایجان شرقی ذکر کرد.
این محقق برجسته استان با اشاره به اهمیت حفظ و انتقال سنتهای خوب گذشته تاکید دارد: مراسم سنتی هر ملتی نشان دهنده هویت و تمدن آن ملت می باشد و برگزاری درست چنین آیین ها و جشن های يك عامل مهم تحكيم وحدت ملي و عامل همبستگي منطقه‌اي و استقبال از طبیعت و اهمیت آن در زندگی را نوید می دهد.
