بعد از سقوط دیکتاتوری رضا شاه مردم ایران سکوت ٢٠ سال را در هم شکستند. اولین بار بعد از انقلاب مشروطیت سازمانهای سیاسی در صحنه سیاست ایران حضور پیدا کردند. همه این آزادیهای دمکراتیک مدیون ارتش متفقین در ایران بود. سازمانهای چپ در سراسر ایران بویژه در شمال و شمال غربی ایران (آذربایجان) گسترش یافت. آذربایجان و شمال ایران یگانه منطقه بودند که در آن به جز حزب توده ایران تشکیلات دیگری وجود نداشت. آذربایجان منطقه ای بود که همیشه در مبارزه برای آزادی و دمکراسی پیش گام بود. مردم آذربایجان در حول و حوش حزب توده ایران گرد آمدند. بدین طریق آذربایجان به یک منطقه انقلابی تبدیل شد. مبارزه علیه اربابان و ستم ژاندارمها توسعه یافت. در زد و خوردها میان دهقانان و اربابان بسیاری از مبارزین جان خود را از دست دادند. این مبارزه مردم آذربایجان را آب دیده نمود. آینده نزدیک نشان داد که آذربایجان در جبهه ای مقدم آزادیخواهان در ایران است.
نیروهای متفقین رضاشاه را از قدرت خلع ید کردند. آزادیهای دمکراتیک را به ایران باز گرداندند. اما حکومت کهنه کار در جای خود باقی ماند و پشت سر این حکومت بریتانیا و آمریکا که در ایران حضور نظامی داشتند قرار گرفتند. بدین سبب بود که این دو کشور میخواستند نیروهای خود را قبل از موعد مقرر بیرون کنند. تا بدین وسیله حکومت دست نشانده آنها دیکتاتوری دوران رضا شاه را در ایران احیا کنند. در چنین شرایطی ضرورت پیدایش یک نهضت مردمی در آذربایجان محسوس بود. برای این که آذربایجان مبارزه ضد دیکتاتوری را بر دوش بکشد، تشکیل سازمانی لازم بود که مردم را برای مبارزه در این راه بسیج کند. این سازمان نام فرقه دمکرات آذربایجان را به خود گرفت. سازمانی که پایه ای طبقاتی وسیع داشت می با یست همه ساکنین آذربایجان صرف نظر از ملیت و زبان خود در این سازمان ملی گرد هم آیند. همه شهروندان را در راه ایده آل آزادی و دمکراسی متشکل کند.
آماده کردن برنامه این سازمان ضرورت داشت. و این برنامه توسط پیشه وری تهیه شد. در روز دوازدهم شهریور ١٣٢٤ (٣ سنتیابر ١٩٤٥) به دو زبان آذربایجانی و فارسی منتشر شد. در بیانیه ١٢ شهریور ضرورت کسب خود مختاری آذربایجان با دلایل کافی تصریح و تحصیل خود مختاری بوسیله انجمن ایالتی پیش بینی شده است. متن خلاصه شده ١٢ماده ای بیانیه در اختیار خواندگان قرار می گیرد.
١- ضمن حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران، باید به موازات آن برای خلق آذربایجان آزادی داخلی و خود مختاری مدنی داده شود که بتواند در راه احیای فرهنگ خود و آبادان آذربایجان و هم سو با حفظ قوانین عادلانه مملکت سرنوشت خود را تعیین کند…
٢- برای اجرای همین منظور بالفور انتخاب انجمنهای ایالتی و ولایتی برگذار و شروع بکار خواهد کرد.
٣- در مدارس آذربایجان تا کلاس سوم بزبان آذربایجانی تدریس و از کلاس سوم به بعد در کنار زبان آذربایجانی، زبان فارسی نیز تدریس خواهد شد…
٤- فرقه دمکرات آذربایجان در خصوص گسترش صنایع و کارخانه ها تلاش نموده و سعی خواهد کرد. کارخانه های موجود تکمیل و از این طریق به رفع مشکل بیکاری پرداخته و در گسترش صنایع دستی و ماشینی وسائلی را بوجود خواهد آورد…
٥- گسترش تجارت از مسائل لازم و جدی فرقه دمکرات محسوب می شود. انسداد راه ها تا امروز موجب پایمال شدن ثروتهای خرده مالکیتی روستایان و بازاریان سبب افلاس… آنان شده است. برای جلوگیری از این کار فرقه دمکرات در پی یافتن راه هائی از جمله بازارهای خارجی برای فروش امتعه آذربایجان با استفاده از راه های ترانزیت می باشد…
٦- یکی دیگر از هدف های اصلی فرقه دمکرات آباد کردن شهرهای آذربایجان است. به همین زودی قانون انجمن های شهر تغییر خواهد یافت… به خصوص تأمین آب آشامیدنی مردم شهر تبریز از مسائل فوری و جاری فرقه دمکرات آذربایجان می باشد.
٧- بنیان گذاران فرقه دمکرات به خوبی میدانند که نیروی ثروت آفرین و توان اقتصادی در بازوی روستایان نهفته است… فرقه سعی خواهد کرد که به منظور تامیبن نیازهای روستایان قدمهای اساسی بر دارد. تعیین حدود معقول در پرداخت های رعایا به اربابها و جلوگیری از مالیاتهای غیری قانونی… از وظایف مبرم و فوری فرقه دمکرات است… املاک خالصه و زمین هائی که اربابان آنها متواری شده اند… در صورتیکی که این زمین داران بزودی به آذربایجان مراجعت نکنند و بر اساسی موازین قانونی فرقه، در اختیار روستایان گذشته خواهد شد… فرقه تلاش خواهد کرد تا نیازهای روستایان و کشاورزان به ابزارهای کشاورزی و زمین را مستقمأ و سریع مرتفع نماید.
٨- یکی دیگر از مهم ترین وظایف فرقه دمکرات مبارزه بر علیه بیکاری است. خطر بیکاری از هم اکنون بطور جدی خود نمائی میکند… از طرف دولت مرکزی و مقامات محلی آنها هیچ اقدامی در این زمینه انجام نگرفته است… فرقه مجدانه می کوشد که این خطر مهار شود…
٩- فرقه دمکرات خواهد کوشید تا آذربایجان متناسب با نفوس حق انتخاب نماینده داشته باشد. در این صورت نمایندگان آذربایجان تقریبأ یک سوم کل نمایندگان مجلس را تشکیل خواهد داد… انتخابات باید در سراسر ایران (بشکل آزاد) همزمان برگذار و کم ترین زمان ممکن تمام شود.
١٠- فرقه دمکرات آذربایجان با کارکنانی که خود را در جمع ادارات جا داده و به گرفتن رشوه و عمل اختلاس مشغولند مبارزه خواهد کرد و از کار کنان صادق قدردانی به عمل خواهد آورد. مخصوصأ تلاش خواهد کرد تا در آمد آنها را بطور تنظیم کند که ایشان نیاز به دزدی و خیانت نداشته باشد… یک زندگی آبرومند برای خود فراهم کند.
١١- فرقه دمکرات سعی خواهد کرد بیشتر از نصف مالیات های مستقیم صرف احتیاجات خود آذربایجان بشود. و از میزان مالیات های غیری مستقیم به میزان قابل توجهی کاسته شود.
١٢- فرقه دمکرات آذربایجان خواهان دوستی با تمام دولت ها به خصوص دول متفق می باشد و به این روند تداوم خواهد بخشید.
در پایان این بیانیه گفته می شود اینها هدف های بنیادین بنیانگذاران فرقه دمکرات هستند. ما امیدواریم هر یک از وطنپرستان آذربایجان چه در داخل آذربایجان یا بیرون از آذربایجان در رسیدن به این هدف مقدس با ما هم صدا و متحد شوند.
بعد از انتشار بیانیه دوازده شهریور تشکیل سازمانهای فرقه دمکرات آذربایجان در سراسر آذربایجان تسریع شد. سازماندهی در مدت کوتاه پایان یافت و دوران بسیج مردم برای دست یابی به خواستهای ملی آغاز گردید. فرقه دمکرات آذربایجان خود را برای قیام مسلحانه آماده نمود. پست های ژاندارمری و پادگانهای نظامی یکی پس از دیگری در مقابل فدائیان تسلیم شدند. لشگر سه تبریز بشکل مسالمت آمیز تسلیم شد. تبریز در دست فدائیان قرار گرفت. فرمادهان لشگر چهار ارومیه از تسلیم شدن سر باز زدند. جنگ خونین میان فدائیان و لشگر چهارم رخ داد با این حال در عرض چند روز تسلیم شد فرماده آنها دستگیر و زندانی گردید.
کنگره سراسری آذربایجان در تبریز تشکیل گردید وظایف حکومت جدید آذربایجان را مشخص نمود و با نشر علامیه هدف خود را اعلام نمود و این اعلامیه ها به سازمان ملل متحد، به مجلس شورای و به شخص شاه ایران فرستاده شد. در این اعلامیه ها تصریح می شد که آذربایجان جز لایتجزای ایران است، مردم با دست یابی به خود مختاری محلی امور داخلی آذربایجان را اداره خواهد کرد.
کنگره ملی برای اداره امور آذربایجان یک هیئت ٣٩ نفری انتخاب نمود و این هیئت تا تشکیل مجلس ملی آذربایجان وظایف محول را اجرا نمود.
انتخابات مجلس بزودی آغاز گردید اولین بار در تاریخ ایران زنان از حق رأی بر خوردار شدند. بعد از انتخابات مجلس ملی تشکیل گردید، هیئت رئیسه خود را انتخاب نمود در اولین اجلاسیه مجلس پیشه وری را مأمور کرد تا کابینه دولت خود را تشکیل دهد. و به مجلس مرفع نماید. پیشه وری وزرای دولت خود را انتخاب نمود برای گرفتن رأی اعتماد به مجلس ملی تقدیم نمود. در عین حال برنامه دولت را نیز تقدیم مجلس نمود بعد از مذاکره و ارائه پیشنهادات برنامه دولت به تصویب رسید و وزرای دولت رأی اعتماد گرفتند. پیشه وری بعنوان نخست وزیر برای اجرای برنامه دولت به اقدامات عملی دست است. در عرض کوتاه ترین مدت اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی انجام داد. آبادی شهرها و راه ها اصلاحات ارضی، اصلاحات فرهنگی، رسمیت دادن به زبان مادری در تمام ادارات و آموزش پروریش تشکیل دانشگاه دولتی از جمله اصلاحاتی بود که در تاریخ آذربایجان با خظ زرین ثبت شده است.
تشکیل حکومت ملی در آذربایجان اصلاحات انجام شده از طرف این حکومت دشمنان آزادی و دمکراسی در ایران و خارج از ایران را وحشست زده نمود تبلیغات ضد آذربایجانی در تهران و در قسمت های جنوب ایران همچنین در آمریکا و انگلیستان بشکل گسترده انجام گرفت. عمده ترین هدف با این تبلیغات وسیع خنثی کردن تأثیر اصلاحات دمراتیک در آذربایجان در سراسر ایران و خاورمیانه بود. آنها می دانستند که آذربایجان خود مختار به هیج وجه از ایران جدا نخواهد شد. پیشه وری شخصیتی بود که ایران را میهن خود می دانست و به خاطر همین میهنپرستی بود که ده سال در زندان رضا شاه با شکنجه روحی روبرو گردید. آمدن او به آذربایجان و تشکیل حکومت ملی در این استان انقلابی به خاطر برگرداندن آزادی به ایران بود. او با صراحت می گفت متفقین از ایران می روند حکومت مرتجعین در سر قدرت باقی مانده اند این حکومت با اتکأ به آمریکا و انگلیس دوران سیاه دیکتاتوری رضا شاه را احیا خواهد نمود. دولت آمریکا و انگلیس نیز بر این «عقیده» بودند که ایران به مرحلۀ نرسیده است که در آن دمکراسی بر قرار شود. جدا کردن آذربایجان از ایران و الحاق آن به آذربایجان شوروی بهانه بود در دست مرتجعین ایران برای طرد نفوذ شوروی از ایران و سرکوب جنبش ملی در آذربایجان.
دولت های حکیمی و صدر با عجله می خواستند ارتش شوروی از ایران خارج شود دست تهران برای سرکوب نهضت آذربایجان باز شود. اما مرتجعین دست به حیله و تزویر زدند. قوام السلطنه را سرکار آوردند تا با دست این روباه پیر به هدف شیطانی خود دست یابند چنین هم شد قوام با مقامات شوروی به مذاکره پرداخت، و «قول» داد مسئله آذربایجان را از طریق مذاکرات حل خواهد نمود. قوام حیله گر عزم خود را جزم کرد و راهی مسکو شد با رهبران شوروی وارد مذاکره گردید. با این که در این اقامت ٢١ روز خود به احداف خود دست نیافت. ولی در سه مورد. ١- درباره خروح ارتش شوروی از ایران. ٢- درباره قرار داده نفت شمال. ٣- درباره حل مسئله آذربایجان از طریق مذاکره توافق ضمنی حاصل شد. قوام به تهران باز گشت. شوروی سفیر جدید خود را به تهران فرستاد. مذاکره میان قوام و سفیر شوروی «با موفقیت» انجام گرفت. تاریخ اخراج ارتش شوروی از ایران معین گردید و تصویب قرار داد نفت شمال به دوره پانزدهم مجلس شورای ملی واگذار گردید. برای حل مسئله آذربایجان مذاکره میان تبریز تهران آغاز گردید. این مذاکرات با ابتکار قوام السلطنه انجام گرفت. با پیشنهاد قوام هیئتی از آذربایجان به ریاست پیشه وری به تهران رفت. گرچه سفر پیشه وری به تهران رویداد دور از انتظار بود. با اینهمه فرقه ثابت کرد که آماده است برای حفظ صلح و آرامش از خود گذشته گی نشان دهد.
مذاکره با تهران در جو بسیار سنگینی انجام پذیرفت. به دلیل اینکه تهران این گفتگو را بسیار بی اهمیت تلقی و سرسری بر گزار کرد. و شاید هم از روی تجاهل می خواستند جنبش آذربایجان را بی ارزش قلمداد کند. با این حال گفتگوها پانزده روز به درازا کشید و اعضای هیئت آذربایجان بدون حصول نتیجه به تبریز باز گشتند. بعد از مراجعت نمایندگان آذربایجان دولت قوام ابلاغیه هفت مادۀ را در مورد حل مسئله آذربایجان منتشر کرد. در این ابلاغیه گفته میشود. «به موجب» اصول ٢٩، ٩٠، ٩١، ٩٢ و ٩٣ متمم قانون اساسی… اختیارات انجمن های ایالتی – ولایتی در آذربایجان به قرار زیرین تأیید و تصریح میشود.
١- رؤ سای ادارات کشاورزی، بازرگانی، صنعت، حمل و نقل منطقه، آموزش و پرورش، بهداشت، انتظامات، دادگستری و دادستانی و مدیر اداره دارای توسط انجمنهای ایلاتی و ولایتی انتخاب بر اساس مقرات، حکم رسمی آنها توسط دولت از تهران صادر میشود.
٢- والی با جلب نظر انجمن ایالتی توسط دولت بر گزیده میشود. و انتصاب فرماندهان ژاندارمری و نیروهای انتظامی توسط دولت صورت می گیرد.
٣- زبان فارسی، مانند همه ایالات دیگر، در آذربایجان نیز زبان رسمی شمرده میشود. در ادارات محلی و دوایر دولتی فارسی و آذری (ترکی) صورت میگیرد، ولی در مدارس ابتدای تا کلاس پنجم، آموزش به زبان آذربایجانی هم انجام خواهد شد.
٤- دولت، هنگام تخصیص عواید مالیاتی و تنظیم بودجه مملکتی، هزینه های آبادی شهرهای آذربایجان و بهبودی وضع بهداشت و آموزش این ایالت را در نظر خواهد گرفت.
٥- فعالیت سازمانهای دمکراتیک و اتحادیه ها در آذربایجان نیز مانند دیگر ایالات آزاد است.
٦- هیچ تضییق و پی گردی در مورد مردم و فعالان دمکراسی، به دلیل مشارکت آنان در جنبش دمکراتیک به عمل نخواهد آمد.
٧- موافقت میشود که تعداد نمایندگان آذربایجان به تناسب نفوس این ایالت افزایش یابد. پیشنهادهای لازم در این مورد، هنگام تشکیل پانزدهمین دورۀ قانون گذاری، تقدیم مجلس خواهد شد که در صورت گذشتن از تصویب، انتخاب تتمه وکالای آذربایجان برای همان دوره صورت خواهد گرفت.
هیئت نمایندگی آذربایجان نیز بخش از نقطه نظرهای خود را در سی و سه بند تنظیم و به هیئت نمایندگی تهران ارائه دادند تا به نظر دولت به رسانند.
هیئت نمایندگی آذربایجان در تاریخی نه اردیبهشت ١٣٢٥ با هیئت نمایندگی دولت در تهران ملاقات کرد. یک روز بعد سپهر و مظفر فیروز خود را بعنوان نمایندگی تام الاختیار دولت مرکزی معرفی کردند. متن سی وسه ماده ای به نظر ایشان رسید. فردای همین روز پیشه وری با قوام السلطنه دوبار ملاقات کرد. در پی دو جلسه گفت و گوی قوام و پیشه وری متن ابلاغیه زیر را تهیه و به نمایندگان دولت قوام تسلیم کردند.
به دنبال صدور بیانیۀ خاکی از حسن نیت قوام السلطنه نمایندگان دولت مرکزی و هیئت نمایندگی آذربایجان پس از تبادل افکار به این نتیجه رسیدند که جنبش دمکراتیک آذربایجان نه به منظور تجزیه آذربایجان از ایران، بلکه با نیت و برنامه اعمال به اجرای قوانین مشروطیت در سراسر ایران صورت گرفته است. برای جلوگیری از هر گونه سوی تفاهم و برادر کشی اعلام کردند که اختلاف بین آذربایجان و ایران وجود ندارد. برای حل اختلافات جزئی هم مقرر شد هیئت آذربایجانی در تهران حضور داشته باشد. تا به نحوی کارها را سر سامان دهد… به گونه ای که قوانین مشروطیت نقض نشود. و بویژه آزادی خلق آذربایجان لطمه ای نبیند…
در دیدار سوم قوام السلطنه و پیشه وری اختلاف نظری در مورد مسئله ای تقسیم اراضی بروز کرد. این امر باعث شد. تا دو روز در مذاکرات وقفه پدید آید. پس از دو روز دولت قوام السلطنه اصلاحاتی که می بایست در مذاکرات مد نظر قرار می گرفت در ابلاغیه که به شرح زیر تنظیم کرده بود توسط نمایندگان معتبر به هیئت آذربایجانی تسلیم کرد.
شورای ایالتی آذربایجان به جای مجلس ملی آذربایجان.
هیئت مدیره آذربایجان به جای هیئت وزیران آذربایجان.
رؤسای دوایر آذربایجان به جای وزرای ملی آذربایجان.
اصل مادۀ یک پیشنهاد دولت پذیرفته می شود…
والی با پیشنهاد شورای ایالتی آذربایجان تعیین و با صدور حکم دولتی به استانداری بر گزیده خواهد شد. نیروهای مسلحی به نام نیروی نگهبان تشکیل می شود…
اصل ماده ای پیشنهادی دولت تصویب می شود.
٧٥% مالیاتهای که بر اساس قوانین مملکتی وصول می شود با نظارت شورای ایالتی برای پرداخت حقوق کارکنانان ادارات «نیروی نگهبان» به مصرف خواهد رسید.
اصل ماده ای پیشنهادی دولت تصویب می شود. هیئت نمایندگان آذربایجان به منظور حل مسالمت آمیز مسئله آذربایجان و استحکام بخشیدن به مبانی دمکراسی در ایران مذاکرات متعددی میان هیئت نمایندگان رسمی دولتی ایران و هیئت نمایندگی آذربایجان به عمل آمد. بعد مبادله افکار این نتیجه حاصل شد که جنبش دمراتیک آذربایجان قصد تجزیه آذربایجان از ایران ندارد. بلکه به قصد جامعیت بخشیدن به قوانین مشروطیت و استحکام و مداومت این قوانین صورت پذبرفته است. نمایندگی رسمی دولت ایران و هیئت نمایندگان آذربایجان در مورد موادی که ذیلا درج می شود به توافق رسیدند. این توافق حاوی دوازده ماده است که بطور خلاصه درج می شود.
ایالتی آذربایجان شامل دو استان سوم و چهارم و محال خمسه می باشد. من بعد… اصطلاح مجلس ملی،شورای ایالتی هیئت وزیران هیئت مدیران و رؤسای ادارت محلی نامیده خواهد شد.
والی آذربایجان از طرف شورای ایالتی پیشنهاد و حکم انتصاب از طرف دولت صادر خواهد شد.
رؤسای ادارات دولتی… توسط شورای ایالتی انتخاب و احکام رسمی توسط دولت صادر خواهد شد.
نیروی مسلحی به نام «نیروی نگهبان» تشکیل خواهد شد که امنیت راه ها تأمین و به نیروهای اجرای یاری کند…
آموزش در مدارس ابتدای به زبان آذربایجانی و در مدارس متوسطه به دو زبان آذربایجانی و فارسی صورت خواهد گرفت. کارهای دفتری در ادارات محلی و ثبت مکاتبات و احکام دادگاه ها به دو زبان فارسی و آذربایجانی انجام خواهد گرفت.
کلی اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ملی و ارضی در آذربایجان… به رسمیت شناخته می شود.
موافقت می شود که تعداد نمایندگان آذربایجان به تناسب نفوس این ایالت افزایش یابد…
دولت متحد می شود که در قوانین انتخابات مجلس شورای ملی تژدید نظر کند…
این قرار داد پس از تصویب دولت ایران و مجلس ملی آذربایجان رسمیت خواهد یافت.
مفاد این موافقتنامه شامل کردستان آذربایجان نیز می شود.
این پیشنهاد بعنوان مبنای مذاکرات بعدی منظور شد. بطور کلی میتوان گفت پس از چهارمین دوره مذاکرات بین پیشه وری و قوام السلطنه توافق نظر حاصل شد. و مقرر گردید که لایحه جدیدی توسط مظفر فیروز… تنظیم و آماده شود. مظفر فیروز لایحه زیرین را آماده… و به هیئت نمایندگی آذربایجان ارائه داد.
متن کامل این لایحه از نظر خوانندگان می گزرد.
اخیرأ جنبش دمکراتیک که در آذربایجان به وقوع پیوسته، قصد داشته آزادی و مبانی دمکراسی را در سراسر ایران جامعیت بخشد. مذاکراتی بین دولت و نمایندگان آذربایجان به عمل آمد و نمایندگان آذربایجان ضمن پذیرفتن ابلاغیه ٧ ماده ای دولت، پس از تبادل اندیشه ها، توافق نظر حاصل شد. مواد زیرین که به عنوان تکملۀ ابلاعیه ٧ ماده ای دولت تدوین شده، پذیرفته و اجرا خواهد شد.
١- نخستین مادۀ ابلاغیه با تغییر دادن «ناظر مالی» به «رئیس مالیه» و افزوده شدن عبارت «رئیس امور اقتصادی و بازرگانی» به آن، کلا پذیرفته می شود.
٢- والی آذربایجان با پیشنهاد انجمن ایالتی آذربایجان و تصویب دولت تعیین و برگزیده خواهد شد.
٣- دولت، تشکیلاتی را که در نتیجه تحولات اخیر آذربایجان و تحت عنوان «مجلس ملی آذربایجان» وجود آماده، به عنوان انجمن ایالتی آذربایجان می شناسد و پس از تشکیل مجلس پانزدهم و تصویب قوانین نوین انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی، به پیشنهاد دولت، انتخابات انجمن های ایالتی – ولایتی بر اساس قانون جدید در اسرع وقت برگزار خواهد شد.
٤- برای به اجرا در آوردن تصمیم های انجمن ایالتی، فراهم کردن امکان روند بهینۀ امور و به خصوص نظارت بر صحت هزینه شدن ٧٥% مالیات های وصولی، شورای ایالتی مرکب از رؤسای ادارات و هیئت رئیسۀ انجمن ایالتی تشکیل خواهد یافت.
٥- موافقت شد که کمیسیونی مرکب از اعضای دولت آقای قوام السلطنه و نمایندگان انجمن ایالتی آذربایجان تشکیل یابد تا به مشخص شدن تکلیف افرادی که به عنوان نیروهای آذربایجان توسط جنبش آذربایجان به نظام وظیفه فرا خوانده شده اند، رسیدگی کند و راه حلی برای تصویب چگونگی آیندۀ آن ها ارائه دهد و این تصمیم را به دولت مرکزی و انجمن ایالتی پیشنهاد کند.
٦- در مورد وضع و چگونگی تأمین مالی آذربایجان، موافقت به عمل آمد که ٧٥% در آمدهای ایالتی به هزینه های محلی اختصاص یابد و ٢٥% بقیه، برای اختصاص دادن به هزینه های عمومی ایران به مرکز تحویل گردد.
تبصره: در آمدها و هزینه های راه آهن، پست و تلگراف و کشتیرانی دریاچۀ ارومیه از این موافقت مستثنی هستند و در آمدها هزینه های آن ها به عهده و منحصر به دولت است. توضیح این که، مخابرات و تلگراف های انجمن های ایالتی و ولایتی و دوایر دولتی در آذربایجان رایگان خواهد شد.
٧- دولت تعهد می نماید که رساندن راه آهن تهران – تبریز را از میانه به تبریز در سال جاری به اتمام برساند. این اقدام در حداقل زمان ممکن اجرا خواهد شد. روشن است که در انجام این طرح، کارگران و متخصصان آذربایجانی بر دیگران حق تقدیم دارند.
٨- احداث و مرمت راه های شوسۀ اصلی به عهده دولت است و راه های فرعی به عهده انجمن ایالتی است.
٩- نیروهای داوطلب نظامی متشکل به نام «فدایی» که از نیروهای نظام وظیفه شناخته شده مجزا است، به نیروی انتظامی روستایی تبدیل می شود. فرمانده این نیروها به پیشنهاد انجمن ایالتی آذربایجان و با تصویب دولت مرکزی انتخاب خواهد شد.
١٠- دولت اصولا با تقسیم اراضی خالصۀ دولتی که پس از جنبش دمکراتیک در آذربایجان صورت گرفته، موافق است و تعهد می نماید که در اولین فرصت لایحه تقسیم این نوع اراضی را جهت تصویب به مجلس شورای ملی پیشنهاد کند و تقسیم اراضی خالصۀ دولتی را میان روستاییان در دیگر نقاط ایران نیز در آن لایحه پیش بینی نماید. برای جلب رضایت مالکان اراضی دیگری که در نتیجۀ نهضت دمکراتیک در آذربایجان، املاک آن ها عملا و بلاعوض میان روستاییان تقسیم و به کشتکاران واگذار شده، پیشنهاد ترتیب جای گزین کردن این اراضی و اراضی مشابه آن، به مجلس ارائه خواهد شد.
١١- به موجب مادۀ سوم ابلاعیه دولت، مقرر می شود که زبان رسمی و دولتی در آذربایجان، زبان فارسی است. کارهای دفتری ادارات و دادگستری و محاکمات دادسراها به زبان فارسی دولتی و زبان آذربایجانی صورت خواهد گرفت. آموزش تا کلاس پنجم ابتدایی به زبان آذربایجانی خواهد بود و موافقت شد که در کلاس های بالاتر از پنجم ابتدایی، آموزش مطابق روال وزارت معارف به زبان های آذربایجانی و قارسی صورت گیرد.
١٢- دولت متعهد می شود که هنگتم گشایش مجلس پانزدهم، لایحه قوانین انتخابات را که در آن اصول آزادی و دمکراسی، یعنی عمومی، مخفی مستقیم و متساوی برای زن و مرد گنجانده خواهد شد، تقدیم مجلس شورای ملی کند و تصویب فوری آن را در خواست نماید.
١٣- دولت موظف است که قانون انتخابات انجمن های شهری را مبتنی بر بنیان های دمکرانیک (عمومی، مخفی، متناسب، مستقل و برابر حقوق برای زن و مرد) که بتواند استقلال کلیۀ انجمن های شهر را تأمین کند، در اسرع وقت تقدیم مجلس شورای ملی کند. انجمن هاس شهری آذربایجان تا تصویب این لایحه ابقا خواهد شد.
١٤- به موجب مادۀ ١١ این موافقت نامه، اقلیت های ملی ساکن آذربایجان، شامل کردها، ارمنی ها و آشوری ها، تا کلاس پنجم ابتدایی به زبان مادری خود آموزش خواهند دید.
١٥- ایالت آذربایجان، استان های سوم و چهارم و ولایت خمسه را شامل می شود.
١٦- اجرای مفاد این موافقت نامه به پس از تصویب آن توسط هیئت دولت آقای قوام السلطنه و مجلس ملی آذربایجان – که پس از تصویب این موافقت نامه، به موجب مادۀ دوم، انجمن ایالتی نامیده خواهد شد – موکول می شود.
آنچه در بالا با استناد به اسناد و مدارک گفته شد نشان می دهد که حکومت ملی آذربایجان با تمام قدرت برنامه ای خود را با موفقیت اجرا نمود. و این روند تا خرداد ١٣۲٥ ادامه یافت. در عرض این مدت شش ماهه آنچنان تغییراتی در سیاست جهانی رخ داد که پیشه وری مجبور شد گام بزرگی به عقب بر دارد. و مذاکره با تهران را پذیرا شود. قرارداد پانزده ماده ای پیشنهادی تهران امضا کند.
فرقه دمکرات آذربایجان با پیش گرفتن این سیاست نشان داد که به تحولات بین المللی پایبند است. زیرا آنچه که در آذربایجان رخ داده است با منشور آتلانتیک و اسناد سازمان ملل متحد مطابقت کامل دارد. طبق قرارداد پانزده ماده ای تهران خودمختاری مدنی در آذربایجان را پذیرفت. آذربایجان از طریق انجمن های ایالتی و ولایتی اداره می شود. آذربایجان همه ای تعهدات خود را اجرا نمود. دکتر جاوید وزیر کشور حکومت ملی آذربایجان به استانداری آذربایجان منصوب گردید. مجلس ملی آذربایجان به انجمن ایالتی آذربایجان تبدیل شد. پیشه وری هیچ مسئولیت دولتی را نپذیرفت. تنها به صدارت کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان اکتفا نمود. ارتش ملی و فدائیان آذربایجان کماکان امنیت داخلی و مرزهای آذربایجان خود مختار را پاسداری می کردند. بدین طریق شکل اداره آذربایجان تغییر پیدا کرد اما محتوای دست آوردهای نهضت ٢١ آذر همچنان باقی ماند. چند ماه بعد از امضای قرارداد پانزده ماده ای زد و خورد خود میان نیروهای دولتی و پیش مرگهای کردستان دمکراتیک و فدائیان آذربایجان با شدت ادامه یافت. و بلاخره دولت قوام السلطنه با پیمودن راه های پر پیچ و خم های «مسالمت آمیز» هدف نهائی خود را آشکار ساخت و اعلام نمود که بزودی انتخابات دوره پانزدهم مجلس آغاز خواهد شد. باز هم با حیله گری مرسوم در دستگاه دولتی ایران اعزام نیرو برای نظارات در انتخابات (نه برای سرکوب مردم آذربایجان) این تصمیم به مرحله اجرا در آمد. ارتش به سوی آذربایجان گسیل گردید. اول زنگان اشغال شد و چند ماه بعد ارتش سراسر آذربایجان را اشغال نمود. دولت تهران تمام تعهدات خود را که در تصویب نامه هفت ماده ای دولت از جمله مواد پنج و شش این تصویب نامه و قرارداد شانزده ماده ای تهران و تبریز گنجانده شده بود زیر پا گذاشت. کشت کشتار در زنگان و در قسمت های دیگر آذربایجان آغاز گردید.
سیاست مداران ایران همیشه با روبرو شدن با مشکلات لاینحل به حیله شرعی دست می زنند. قران را مهر می کنند و به طرف مقابل می دهند. بعد از تسلیم شدن طرف مقابل قسم قران را کنار می گزارند. بعد گردن دشمن زیر شمشیر قرار می گیرد. این حیله گری سنتی توسط قوام السلطنه در آذربایجان بکار گرفته شد.
«در ماده ای پنج تصویب نامه دولت گفته می شود. فعالیت سازمانهای دمکراتیک و اتحادیه ها در آذربایجان نیز مانند دیگر ایالات آزاد است».
در ماده ای شش همین تصویب نامه تصریح می شود «هیچ تضییق و پیگردی در مورد مردم و فعالان دمکراسی، به دلیل مشارکت آنان در جنبش دمکراتیک پیشین به عمل نخواهد آمد».
از این فاجعه تاریخی سالها گذشت رژیم حاکم دشمن مردم آذربایجان سرگون گردید. جای این حکومت فاسد را حکومت جدیدی گرفت. اما هیچ تغییر در راستای استقرار آزادی در ایران و قبول حق تعیین مردم غیر فارس انجام نگرفت. این معنا نیست که مردم از خواستهای قانون خود دست برداشتند همه ای مردم ایران برای بدست آوردن حقوق حقه خود مبارزه می کنند. این مبارزه مبارزه ی مرگ و زندگی است
