روز جهانی کودک

به مناسبت اول ژوئن (11 خرداد) روز جهانی کودک

سیر تحول ادبیات کودک به عنوان یک پدیده ¬ی اجتماعی در طول تاریخ به نگرش افراد یک جامعه به کودکان وابسته بوده است به گونه¬ای که کتاب¬ های کودکان محصول باورها و عقاید دوران¬های خود می-باشند و بدون در نظر گرفتن شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی یک دوره نمی¬توان این ادبیات را مورد سنجش قرار داد.

سرچشمه¬ ی هویت فرهنگی و تاریخی ادبیات کودک در آذربایجان، جریان غنی و پویای ادبیات شفاهی و فولکلور آذربایجان است. ادبیات شفاهی گونه ¬ای از ادبیات منظوم یا منثور است که از نسلی به نسلی، سینه به سینه منتقل شده است. این نوع ادبیات، زاده‌ی شخص واحدی نیست بلکه وابسته به یک روحیه‌ی جمعی است. علی¬رغم این¬که بسیاری از پتانسیل¬های فرهنگی و اجتماعی ملل غیر فارس در نتیجه ¬ی ساختار سیستم تک زبانه ¬ی آموزش و پرورش در ایران و دیگر تبعیض ¬های موجود علیه این ملل در حال از بین رفتن است، پاسداشت ادبیات کودک با توجه به سن حساس مخاطبان آن‌ها در کشور چندفرهنگی و چندزبانه ایران امری ضروری به نظر می¬رسد. بررسی سیر ادبیات کودکان و نوجوانان در آذربایجان در گرو شناخت فضای سیاسی- اجتماعی حاکم بر آن، در دوره¬های زمانی مختلف می¬باشد. در این مقاله به بررسی تاریخچه ¬ی ادبیات کودک در آذربایجان و دلایل عدم بسط آن در دوران حاضر پرداخته می¬شود.

مقدمه

ادبیات کودک و نوجوان، مجموعه آثار یا نوشته ¬های نویسندگان متخصص است که با توجه به ذوق و سطح بالیدگی کودکان تهیه می¬شود. آن¬چه ادبیات کودکان و نوجوانان را از ادبیات بزرگسالان متمایز می-کند، تفاوتی است که بین نیازها و امکانات کودکان و بزرگسالان وجود دارد. قصه¬ها و داستان¬های دوران کودکی یکی از منابع مهم خودشناسی و جهان¬شناسی کودکان و نوجوانان است. به طور کلی کودکان با هم¬زادپنداری با قصه ¬های داستانی روابط بین انسان¬ها و نحوه ¬ی برخورد آن¬ها را تجزیه و تحلیل می-کنند.

با توجه به تمامی تبعیض¬های زبانی موجود در مورد ملل غیر فارس در ایران، فولکلور این مناطق تنها منبع تولید و شکل¬ گیری ادبیات کودکان است. در این سال¬ها پدربزرگ¬ ها و مادربزرگ¬ ها تنها سفیران انتقال فولکلور این مناطق بوده¬اند. فولکلور یکی از شاخص¬های فرهنگی هر ملت است و فولکلور آذربایجان به دلیل تکامل تاریخی ملت آذربایجان، ذوق هنری این ملت و قابلیت¬های زبان تورکی آذربایجانی یکی از گران¬بهاترین میراث فولکلوریک بشری به حساب می¬آید. فولکلور هم از لحاظ مضمون و هم از منظر شکل و فرم، خصوصیات سنی افراد را مد نظر قرار می¬دهد. فولکلور کودکان اساساَ شعرگونه و موزون است و از لحاظ محتوایی، ستایش نیکی¬ها، راستگویی¬ها، کار، تلاش و میهن -پرستی و نکوهش زشتی¬ها و پلیدی¬ها در آن موجود است. فولکلور کودکان آذربایجان را می¬توان به گونه¬ ها و ژانرهای زیر تقسیم کرد:

لالایی، نوازش¬ها، مثل¬ها، افسانه¬ ها، شمارش¬ ها، تکرار جملات، شوخی¬ ها، چیستان¬ها، ترانه ¬ها، بازی-ها و پیله کردن¬ها.

تاریخچه ¬ی ادبیات کودک در آذربایجان

ادبیات کودک را به طور کلی می¬توان به دو گروه ادبیات قدیم و ادبیات جدید تقسیم ¬بندی کرد. ادبیات قدیم کودکان جزئی از ادبیات شفاهی است که از زمان¬های گذشته بر جای مانده و مخصوص وضعیت ذهنی کودکان نیست به این معنی که بزرگترها را نیز شامل می¬شود. ادبیات کودک آذربایجان از این منظر، منابع غنی و ارزنده¬ای همچون داستان¬های دده قورقود، کوراوغلو، ملیک محمد و بسیاری دیگر از داستان¬های فولکلوریک را در خود جای داده¬ است. ادبیات قدیم را می¬توان به دو دسته تقسیم ¬بندی کرد: ۱

– دسته¬ای که توسط شخص معینی گردآوری یا نوشته شده است. برای نمونه حماسه¬ ها، قصه ¬های عبرت آمیز. ۲

– دسته¬ای که نویسنده یا سراینده ¬ی معینی ندارد و تجلی ناخودآگاه جمعی است. این دسته از داستان¬ها از درون جمعیت¬های انسانی در شرایط اولیه نشأت گرفته است. به عنوان مثال اسطوره¬ها، مثل¬ها، چیستان¬ها و قصه ¬های عامیانه.

با توجه به آن¬چه اشاره شد برای تحلیل ادبیات کودک در یک دوره¬ی زمانی، تحلیل شرایط اجتماعی- سیاسی آن دوره امری اجتناب ناپذیر است.

ادبیات جدید کودک در آذربایجان را می¬توان از نظر زمانی به پنج دوره¬ی مختلف تقسیم ¬بندی کرد.

الف) دوران ادبیات کلاسیک:

صحبت الاثمار محمد فضولی بی¬شک از آثار بی¬بدیل ادبیات کودک این دوران در آذربایجان و بسیاری از مناطق دیگر می¬باشد. مولانا محمد فضولی در این اثر ویژگی میوه¬ها را از زبان خود آن¬ها بیان کرده و نظر کودکان را به فواید میوه¬ها جلب می¬کند. این شاهکار ادبیات کودکان با عنوان ” میوه ¬لرین صؤحبتی” توسط انتشارات بوتا به چاپ رسیده است.

سید عظیم شیروانی از دیگر شاعران کلاسیک آذربایجان نیز، به حوزه¬ی ادبیات کودک در آن دوران توجه بسیار داشته است. در کتاب چهارم آنا دیلی در زمان فرقه¬ی دموکرات آذربایجان، شعر کودکی برگرفته از ادبیات فولکوریک آذربایجان با مضمون” سیچان و پیشیک” از سید عظیم شیروانی به چشم می¬خورد.

ب) دوران مشروطه:

مسائل تربیتی، پند و اندرز، مسائل اخلاقی و عواطف انسانی از اساسی¬ترین مفاهیم ادبیات کودک در این دوره¬ی تاریخی است. میرزا علی اکبر طاهرزاده، متخلص به صابر، شاعر طنز پرداز و بنیان¬گذار شعر واقع¬گرای آذربایجان، میرزا حسن رشدیه بنیان¬گذار مدارس نوین به همراه جبار باغچه ¬بان بنیان¬گذار اولین مدارس کر و لال¬ها در ایران، نمایندگان بارز ادبیات کودک در دوران مشروطه و پس از آن هستند.

میرزا علی ¬اکبر صابر آثار بسیاری را برای کودکان به زبان تورکی آذربایجانی به رشته ¬ی تحریر درآورده است. او در این آثار از فولکلور آذربایجان و ادبیات شفاهی برای تآثیرگذاری بیشتر، بسیار بهره برده است. “یالانچی چوبان”،” آزارلی کندچی”، ” قوجا باغبان”، ” قارغا و تولکو”، ” آتا و آنا حؤرمتی” از آثار معروف وی می¬باشند. از نکات قابل توجه در آثار صابر ترجمه ¬ی شعر معروف ” قارغا و تولکو” ایشان به زبان فارسی می¬باشد که در ادبیات کودک ایران با عنوان ” زاغکی قالب پنیری دید” بسیار مشهور است. امروزه به اشتباه حبیب یغمایی به عنوان سراینده ¬ی این شعر شناخته شده است و این در حالی است که حیات میرزا علی¬ اکبر صابر در سال¬های ۱۲۹۰-۱۲۴۱ و حیات جبیب یغمایی در ۱۳۶۳-۱۲۸۰ بوده است.

کتاب درسی “وطن دیلی” نوشته میرزا حسن رشدیه که در مدرسه به دانش¬آموزان دوره ¬ی ابتدائی تدریس می‌شد، از دیگر نمونه¬های ادبیات کودک در این دوره¬ی تاریخی است. فریدون کؤچرلی این کتاب را در تمام دنیای اسلام نخستین کتابی معرفی کرد که تدریس با اصول صوتی را آغاز نموده است. در نگارش کتاب” وطن دیلی” رشدیه از طرز معیشت مردم آذربایجان الهام گرفته است. تدریس الفبای این کتاب بر اساس ادبیات شفاهی مردم آذربایجان تدوین گردیده و مؤلف برای تفهیم مبانی کلمات و واژه‌ها برای کودکان، از امثال و حکم و” آتالار سؤزو” استفاده کرده و در نتیجه توانسته است با کمک کلام پندآموز بزرگان معانی مختلف را به دانش ¬آموزان بیاموزد.

پس از مشروطه تا دوران فرقه ¬ی دمکرات آذربایجان و حتی پس از آن، جبار باغچه ¬بان بی¬شک اصلی-ترین چهره¬ی ادبیات کودک در آذربایجان و ایران است. تعلیم و تربیت زنان و کودکان از اصلی¬ترین دغدغه ¬های جبار باغچه¬بان بوده است. از اولین آثار او برای کودکان داستان¬های منظوم ” قیزیللی یارپاق” و ” جوجوق¬لار اوچون بایراملیق” با نام جبار عسگرزاده متخلص به عاجز در ایروان در سال ۱۲۹۰ می¬باشد. باغچه¬ بان که در آن سال¬ها با نشریه¬ی ملا¬نصرالدین همکاری می¬نمود اقدام به نشر هفته نامه ¬ی فکاهی ” لک لک” در ایروان نیز نمود. معروف¬ترین اثر جبار باغچه¬ بان در زمینه ¬ی ادبیات کودک ” پروانه ¬نین کیتابی” می¬باشد که در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسیده است. از دیگر آثار تورکی باغچه ¬بان می¬توان به ” فداکار معلم”، خائنه قادین”، ” ائرکک خالاقیزی”، ” دورنالار”، “حیات معلمی”، ” جهانگیرلیک” و ” خیام به زبان تورکی” اشاره کرد.

ج) دوران حکومت ملی آذربایجان:

پس از روی کار آمدن فرقه ¬ی دموکرات و تشکیل حکومت ملی در آذربایجان، زبان تورکی آذربایجانی در مدارس آذربایجان به عنوان زبان رسمی اعلام شد. در یک سال حکومت ملی اقدامات بسیار مؤثری در زمینه ¬ی احیای زبان مادری علی ¬الخصوص در حوزه¬ی ادبیات کودک به اجرا در آمد. در این دوران به همت محمد بی¬ریا وزیر معارف دولت سید جعفر پیشه¬ وری کمسیونی در تاریخ ۲۸ آذر ۱۳۲۴ جهت تعیین روش و متد برنامه ¬ریزی کتاب¬های درسی تشکیل شد. در نتیجه ¬ی تصمیمات این کمسیون کتاب-های آنا دیلی به زبان تورکی آذربایجانی جهت تدریس در تمامی مدارس آذربایجان به چاپ رسید. وطن-پرستی، خودآگاهی ملی، تأکید بر ارزش¬های انسانی و مهم¬تر از همه ارتباط گسترده با ادبیات کودک آذربایجان شوروی(مخصوصا عبدالله شایق) از خصوصیات بارز کتاب¬های آنادیلی می¬باشد.

به طور کلی این دوران را می¬توان دوران جمع ¬آوری و تدوین ادبیات کودک نام¬گذاری کرد. علاوه بر وجود آثار قبلی ادبیات کودک آذربایجان(مخصوصاً اشعار میرزا علی¬اکبر صابر) در این کتاب¬ها، جمع -آوری سیستماتیک ادبیات فولکلوریک و داستان¬های قدیمی این حوزه در دستور کار کمسیون برنامه-ریزی کتاب¬های درسی قرار گرفت. در این کتاب¬ها پس از معرفی شاعران و نویسندگان، اثری از آنان نیز به چاپ می‌رسید. محمد بی¬ ریا، علی فطرت، میر مهدی اعتماد، میرزا علی¬خان لعلی، بالاش آذر اوغلو، میر مهدی چاوشی، علی توده، مدینه گولگون، عاشیق حسین جاوان و محمدلو عباسی از شاعرانی است که آثار آنان در این کتاب¬ها به چشم می¬خورد. در این دوران برای اولین بار ترجمه ¬ی اشعار، داستان¬ها و نوشته ¬های ادبی دیگر ملل( روس، فارس و کشورهای اروپایی) نیز در فصلی با عنوان ” قونشو خلقلرین معاصر ادبیاتی” به چشم می¬خورد.

بی¬شک حکومت یک¬ساله ¬ی فرقه¬ی دمکرات و افزایش بیداری ملی در آذربایجان تأثیر بسیار زیادی بر روی ادبیات آذربایجان و به تبع آن ادبیات کودک گذاشت به طوری¬که حتی تلاش¬های بعدی در این حوزه نیز متأثر از این دوران بود.

د) دوران پس از فرقه تا انقلاب:

پس از شکست فرقه ¬ی دمکرات آذربایجان، زبان تورکی آذربایجانی جایگاه خود را در مدارس و ادارات رسمی آذربایجان از دست داده و به یک زبان ممنوعه تبدیل شد. در سال¬های پس از ۱۳۲۴ با افزایش نگاه امنیتی رژیم شاهنشاهی به مسئله ¬ی زبان مادری ملل غیر¬فارس، ادبیات این ملل تحت استیلای فرهنگی زبان فارسی قرار گرفت. به طور کلی فضای شدید امنیتی موجود در آن سال¬ها اجازه¬ی هرگونه انتشار کتاب به زبان تورکی آذربایجانی را از نویسندگان گرفته بود ادبیات کودک آذربایجان نیز از این قاعده مستثنی نبود. در چنین فضایی بیشتر روشنفکران و نویسندگان تورک¬زبان نوشتن به زبان فارسی را آغاز نمودند.

نویسندگان ادبیات کودک آذریابجان در این دوره از لحاظ زبان نگارش به ۲ دسته¬¬ تقسیم می¬شوند. دسته¬ای به رغم تمام فشارها زبان تورکی آذربایجانی را به عنوان زبان ارتباطی با مخاطبان خود برگزیدند و دسته ¬ی دیگر ترجمه¬ ی ادبیات شفاهی این ملت به زبان فارسی را راهکاری برای حفظ این میراث ارزشمند بشری دانستند. در ادامه به بررسی آثار هر دو دسته از نویسندگان می¬پردازیم.

بین سال¬های ۱۳۵۷- ۱۳۲۴ آثار سلام¬الله جاوید، هاشم طرلان، حبیب فرشباف و آثار بازنشر شده¬ی جبار باغچه¬بان از معدود کتاب¬های ادبیات کودک به زبان تورکی آذربایجانی بودند. در این مقاله به بررسی کتاب ” آذربایجان فولکلوریندان نمونه ¬لر” نوشته¬ ی دکتر سلام¬الله جاوید پرداخته شده است.

در طی سال¬های پس از فرقه¬ی دمکرات آذربایجان، زمینه¬ی خدمات اجتماعی مهم برای سلام ¬الله جاوید فراهم نبود. ایشان در این سال¬ها علاوه بر طبابت به جمع ¬آوری ادبیات شفاهی آذربایجان مخصوصاًٌ در عرصه¬ی ادبیات کودک پرداختند. دکتر سلام ¬الله جاوید در سال ۱۳۴۸ اقدام به بازنشر کتاب ” آذربایجان فولکلوریندان نمونه¬ لر” می¬نماید. پس از انتشار چاپ دوم این کتاب مأمورین ساواک اقدام به ضبط و جمع ¬آوری این کتاب می¬نمایند. کتاب” آذربایجان فولکلوریندان نمونه¬ لر” در ۵ بخش، آغیز ادبیاتی،ناغیل¬لار و اوشاق اویون¬لاری، تاپماجالار، حیکایه ¬لر و مزه ¬لی سؤزلر به رشته ¬ی تحریر درآمده است.

دسته¬ی دوم نویسندگان ادبیات کودک در سال¬های پس از حکومت ملی، علاوه بر ترجمه ¬ی آثار فولکلوریک ادبیات آذربایجان در ورود اندیشه ¬های سیاسی و اجتماعی به عرصه ی ادبیات کودک نیز نقش به سزایی ایفا کردند. در یک ارزیابی کلی باید گفت ورود اندیشه ¬های سیاسی و اجتماعی در ادبیات کودک موجب شد تا از آن پس داستان¬ها، حرفی برای گفتن داشته باشند. حرفی که فراتر از یک سری نصایح اخلاقی و مؤعظه ¬های مکرر بود و می¬توانست در کودکان تأثیری از خود بر جای بگذارد. موج اندیشه ¬های سیاسی و اجتماعی نخستین بار توسط کسانی چون صمد بهرنگی و دکتر حسین محمدزاده صدیق به اوج خود رسید. ۱

– اندیشه ¬های اجتماعی مبتنی بر اهداف سیاسی:

این بخش شامل آثاری است که به افشای ناهنجاری¬های جامعه می¬پردازد. نویسنده در این گونه آثار می-کوشد تا با آشکار سازی ریشه¬های فقر، بیکاری، فساد و تبعیض¬های اجتماعی به مخاطبین خود یک بینش انقلابی بدهد. صمد بهرنگی چنین بینشی را در ادبیات کودک آذربایجان در دهه¬ ی چهل نمایندگی می¬کرد. صمد در شیوه ¬ی آموزشی و مضمون داستان¬های خود تلاش می¬کرد روح اعتراض به نظام حاکم را دردانش ¬آموزان پرورش دهد.

از اول مهرماه ۱۳۴۴ نشریه¬ی هنری- اجتماعی ” مهد آزادی آدینه” با همکاری صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، غلامحسین فرنود، رحیم رئیس ¬نیا، علیرضا نابدل( اوختای) و مناف فلکی منتشر گردید. این نشریه تا ۱۸ شهریور ماه ۱۳۴۵ به تعداد ۱۷ شماره انتشار یافت. ” اولدوز و کلاغ¬ها” متن تورکی داستان” تلخون” و چاپ دفتر دوم مثل¬ها و چیستان¬ها محصول این سال هستند. ۲

– اندیشه ¬های اجتماعی مبتنی بر اهداف فرهنگی:

بخش دوم شامل آثاری می¬باشد که اندیشه ¬های اجتماعی در آن¬ها رنگ و بوی فرهنگی به خود می¬گیرد. دکتر حسین محمدزاده صدیق در دهه¬ی چهل نماینده¬ی این بینش فرهنگی در ادبیات کودک آذربایجان بود. دوقلوهای تورک، قارا آت، درباره¬ ی قصه ¬های کودکانه ¬ی بهرنگ، قصه¬ های روباه، قصه¬ های کچل، چیل مایدان و دنیای قصه¬ی بچه¬ ها از آثار معروف حسین محمدزاده¬ صدیق است. وی در این آثار داستان¬های فولکلوریک آذربایجان را از روستاهای دور افتاده جمع¬آوری نموده و سپس جهت چاپ به اجبار به زبان فارسی ترجمه می¬نمودند. ایشان در اثری به نام نابغه ¬ی هوش مجموعه داستان¬های عزیز نسین را ترجمه و در سال ۱۳۵۳ به وسیله¬ ی انتشارات دنیای کتاب چاپ نمود. داستان¬های طنزی این مجموعه در شناخت اوضاع اجتماعی ترکیه برای نوجوانان در آن روزگار بسیار مفید بود.

در سال‌هایی که دکتر محمد حسین صدیق در “بنیاد بعثت” به تأسیس شعبه‌ی ترکی آذربایجانی اقدام نمود، نزدیک ۳۰۰ عنوان کتاب برای کودکان و بزرگسالان چاپ کرد که اغلب آن‌ها زیر نظر ایشان و توسط دانشجویان از زبان فارسی ترجمه می‌شد. از معروف¬ترین این آثار می¬توان به کتاب “یهودانین خیانتی” اشاره نمود.

و) دوران پس از انقلاب اسلامی:

پس از سقوط رژیم شاهنشاهی ملل غیر¬فارس در ایران در رویای نهادینه کردن آرزوی دیرینه ¬ی خود مبنی بر احیای زبان مادری و تدریس آن در مدارس بودند. گرچه در سال¬های اولیه ¬ی انقلاب و تحت تاثیر فشار روشنفکران این ملل، چندین اصل قانون اساسی متوجه ۷۰% جمعیت غیر¬فارس زبان ایران شد، اما این اصول و در رأس آن اصل ۱۵ قانون اساسی همچنان بنابه دلایل سیاسی- اجتماعی، جامه¬ی عمل به خود ندیده است. با این وجود و به رغم تمامی کارشکنی¬های مسئولین، فعالین عرصه¬ی ادبیات کودک در آذربایجان پس از انقلاب اسلامی تمام تلاش خودشان را در راستای آشنایی کودکان با ادبیات کودک آذربایجان انجام داده¬اند.

از اولین و مهم¬ترین این تلاش¬ها می¬توان به انتشار هفته ¬نامه ¬ی اولدوز به همت عباد احمدزاده اشاره کرد. این هفته نامه که توجه ویژه¬ای به ادبیات کودک داشت در آن سال¬ها به تیراژ ۳۰۰۰۰ رسید.

فیض ¬الله وحید از زندانیان سیاسی آزاد شده¬ ی رژیم شاهنشاهی نیز از دیگر تلاشگران این عرصه بود. ایشان با چاپ داستان¬های دده قورقود برای کودکان و نوجوانان سهم بسیار قابل توجهی در آشنایی کودکان با اساطیر و افسانه¬ های ملی داشتند. زبان حماسی ویژه¬ی نوجوانان از خصوصیات بارز داستان-های نشر شده ¬ی فیض ¬الله وحید است.

زهره وفایی از دیگر نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان آذربایجان در دوره ¬ی پس از انقلاب اسلامی می¬باشد که با انتشار “جوالدوز” قدم موثری در راستای جمع¬آوری ادبیات شفاهی آذربایجان و بازی¬های بومی- محلی برای کودکان برداشته است. زهره وفایی بعدها انتشارات زینب پاشا را تأسیس نمود.

مطبوعات کودک و نوجوان، علاوه بر کارکرد سه¬ گانه¬ ی اطلاع¬ رسانی، آموزش و سرگرم¬سازی بهترین وسیله برای ایجاد رابطه¬ ی پایدار و پیوسته با کودکان و نوجوانان، شناساندن هدف¬های نهایی و کلی ادبیات کودک و تمرین نویسندگی است. از نشریات تخصصی ادبیات کودک در سال¬های پس از انقلاب می¬توان به نشریه¬ی چیچک ضمیمه ¬ی نشریه¬ ی یول، نشریه ¬ی ائوجیک به سردبیری رسول قربانی مقدم( اسیر) اهل مراغه در دهه¬ی ۷۰، کپنک در دهه ¬ی ۷۰ و ویژه¬ نامه¬ های نوروز هفته نامه¬ ی بایرام زنجان به همت تئلناز نعمتی اشاره کرد.

در سال¬های اخیر و با افزایش آگاهی ملی، ادبیات کودک و نوجوان آذربایجان نیز به موازات دیگر موارد رشد چشمگیری داشته است. فاطمه میرحسن ¬پور، رامین جهانگیرزاده، بهرام اسدی و معصومه اژدری از طلایه ¬داران حوزه ¬ی ادبیات کودک آذربایجان هستند. انتشارات اختر، یاز، نباتی، وفایی، بوتا و دنیزچین از جمله انتشارات فعال در عرصه ¬ی ادبیات کودک و نوجوان می¬باشند که انتشارات بوتا و دنیزچین به صورت حرفه¬ای به مقوله ¬ی ادبیات کودک پرداخته¬ اند.

با نگاهی به ادبیات کودک در دهه¬ های اخیر به روشنی مشاهده می¬شود که ادبیات کودک در این دوره از لحاظ هنری و تکنیکی رشد روزافزونی داشته است. مقایسه¬ی این دوره با دوره¬های پیشین نشان می¬دهد که نویسندگان این دوره به زیبایی، زبان، ساختار و حتی ویژگی¬های روان¬شناختی مخاطبان خود توجه کافی داشته¬ اند.

دلایل عدم بسط ادبیات کودک در آذربایجان در دوران معاصر

جامعه و نظام فرهنگی از عوامل مهم در عدم رشد و بالندگی ادبیات کودک در مناطق غیر فارس¬زبان می¬باشند. معضل اصلی جامعه در این مناطق، عدم تدریس آکادمیک زبان مادری، عدم ارائه ¬ی محصولات فرهنگی کودکان به زبان مادری و بی ¬تفاوتی ایجاد شده توسط خانواده¬ها در یاد دادن زبان مادری به فرزندان است. در زیر به برخی از عواملی که باعث به وجود آمدن این بحران شده ¬اند پرداخته می¬شود.

الف) عوامل سیاسی:

یکی از برجسته ¬ترین و پررنگ¬ترین دلایل این بحران، عوامل سیاسی می¬باشد که بی¬شک دلایل دیگر نیز منتج از این دلیل می¬باشند. ملت¬سازی و هویت¬سازی جعلی زمان حکومت استبدادی رضاخان، مناطق غیر¬ فارس ¬زبان را از پیشگامی در جریان رشد جامعه¬ی ایران باز داشته است. نگاه امنیتی – سیاسی موجود بر روی مسئله¬ ی زبان مادری ملل غیر فارس با توجیه خطر بالقوه ¬ی به اصطلاح تجزیه ¬ی ایران، موجب شده است تا بی¬عدالتی بالفعلی متوجه ملل غیر فارس در ایران گردد. قطعا نگاه امنیتی – سیاسی موجود، بر ادبیات کودک و نوجوان این ملل نیز تأثیرگذار است.

ب) عوامل اجتماعی:

عدم آموزش زبان مادری به صورت آکادمیک یکی دیگر از مهمترین عوامل عدم پیشرفت ادبیات کودک مناطق غیر فارس ¬زبان می¬باشد. تدریس به زبان مادری باعث رشد توانایی¬های کودک برای شناخت اشیا و جهان پیرامون آن می¬شود. وقتی با زبانی به صورت علمی و آکادمیک برخورد نشود، قابلیت¬ها و پتانسیل¬های آن زبان نه تنها برای افراد آن جامعه بلکه برای نخبگان آن جامعه نیز شناخته شده نخواهد بود. همین عامل باعث می¬شود که زبان رشد نکرده و قدرت برای خلق اثرهایی که بتواند با آثار مدرن و حرفه¬ای دنیا رقابت کند را نداشته باشد. چنین زبانی نخواهد توانست نیازهای کودک دنیای امروزی را برآورده سازد.

ج) عوامل فرهنگی:

در دسترس نبودن محصولات فرهنگی و آموزشی به زبان مادری در مناطق غیر فارس¬زبان از مهم¬ترین عوامل فرهنگی جامعه در عدم رشد ادبیات کودک در این مناطق می¬باشد. در نتیجه ¬ی سیاست¬گذاری¬های غلط و عدم همکاری نهادهای فرهنگی و آموزشی، افراد و مؤسساتی که در حوزه¬ی ادبیات کودک مناطق غیر فارس ¬زبان فعالیت دارند، در حاشیه و انزوا قرار گرفته¬اند. شبکه ¬های رادیویی و تلویزیونی این مناطق هم اگر محصولی به زبان آن منطقه ارائه کرده¬اند بیشتر به صورت برنامه ¬های سطحی در غالب برنامه مربوط به بزرگترها بوده است. برنامه¬های کودک به زبان مادری در تلویزیون ایران با نگاه امنیتی مورد بررسی قرار می¬گیرد.

نتیجه¬ گیری:

تبعیض ¬های موجود علیه ملل غیر فارس ¬زبان در ایران نه تنها منجر به عقب¬ نشینی خواسته¬های فرهنگی و هویتی روشن¬فکران این ملل نگردیده است بلکه سنتز این رابطه ¬ی دیالکتیکی گرایش ناسیونالیستی ملل غیر فارس¬زبان بوده است. حمایت اقتصادی از تولید هر محصول فرهنگی، جز اولین دغدغه ¬هایی است که افراد فعال در حوزه¬ی فرهنگی با آن برخورد می¬کنند. عدم حمایت فرهنگی و اقتصادی از ادبیات کودک مناطق غیر فارس¬زبان باعث می¬شود کسانی هم که با اراده¬ ی خود در این حوزه¬ فعال هستند به موفقیت¬های چندانی دست پیدا نکنند.

پخش و تبلیغ محصولات فرهنگی کودکان مناطق غیر فارس¬زبان یکی دیگر از دغدغه ¬های فعالین این عرصه می¬باشد و همواره این پرسش مطرح است که؛ آیا در جامعه ¬ای که در نتیجه¬ی سیاست¬های تبعیض ¬آمیز چندین دهه¬ی اخیر به صورتی آسمیله شده است که حتی والدین هم توانایی خواندن به زبان مادری خود را ندارند، ادبیات کودک مخاطبی خواهد داشت؟ دشواری فعالین عرصه¬ ی ادبیات کودک مناطق غیر فارس¬زبان این است که مخاطب آنان یتیمان زبانی هستند.

منابع:

۱- تحلیل محتوای آثار صمد بهرنگی/ سلمان صفریان؛چاپ اول، انتشارات اندیشه ¬ی نو

۲- ساختارشناسی فولکلور کودکان آذربایجان/ دکتر حمید سفیدگر شهانقی

۳- مکتب اوشاق¬لارینا تحفه/ میرزا علی ¬اکبر صابر؛ چاپ اول، انتشارات گونش

۴- ادبیات کودک و سانسور/ رازیانی

۵- مجموعه کتاب¬های درسی فرقه¬ ی دمکرات آذربایجان ” آنا دیلی”

۶- آذربایجان فولکلوریندان نمونه¬ لر/ دکتر سلام ¬الله جاوید؛ چاپ دوم ۷- دوستلار گؤروشو/ دکتر سلام¬ الله جاوید؛ چاپ اول 

سهند سرابی