س لرزه های کودتای نافرجام ترکیه همچنان ادامه دارد، هرچند عمر کودتا، بسیار اندک و ساعاتی بیشتر نبود ولی پیآمد های آن با عملکرد دولت بویژه اردوغان که اهداف بلند پروازانه، حسابگرانه و آینده نگر دارد به درازا خواهد کشید. کودتای 15 جولای در شرایطی رخ داد که کسی انتظار آن را نداشت، هرچند ناخشنودی از سیاست های منطقه ای و بین المللی حزب عدالت و توسعه از یک سو و افزایش بحران در اقتصاد و ادامه جنگ در منطقه کردستان از سوی دیگر رو به گسترش بود و مردم را خشمگین و عصبانی می کرد ولی مردم ترکیه که سال ها در دوره های مختلف به دفعات در خفقان نظامی ها زیسته، طعم تلخ و خاطره غم انگیر آن را در دل داشتند، حاضر به پذیرش هیچگونه کودتایی آن نبودند.
ترکیه در یکی دو سال گذشته با چالش های بزرگی روبرو شد، رشد اقتصادی به زیر 4 درصد سقوط کرد، ارزش پول ملی تا 30 درصد کاهش یافت، بازار بورس استانبول محدود تر شد،تورم که مدت ها مهار شده بود باردیگر از کنترل خارج و مانند میزان بیکاری دو رقمی شد، در این میان صنعت توریسم که یکی از پایه های اقتصاد و اشتغال است تا 40 درصد افول کرد، همسو با آن فشار دولت بر مطبوعات آزاد، نهاد های مدنی، سندیکایی و صنفی به شیوه های مختلف افزایش و گسترش یافت. از سوی دیگر امنیت اجتماعی با بمب گذاری های پی در پی در شهر های بزرگ به خطر افتاد، ترس همراه با خشم بر جامعه حاکم شد. در نتیجه گروهی از نظامیان با گمان و الهام از کودتای 1974 پرتغال که با آغاز کودتا و عملیات نظامی، توده های ناراضی به آنان خواهند پیوست، دست به این عمل عجولانه، نابخردانه و آماتورگونه با اندکی سازماندهی زدند که در همان ساعات نخست با شکست روبرو شد، هر چند شک و تردید های جدی در مورد شکل گیری آن وجود دارد که چگونه، با چه هدفی و از سوی چه کسانی این کودتای نافرجام سازماندهی و به اجرا درآمد. زیرا این اقدام نافرجام نه از نظر شکل و نه از نظر محتوا شباهتی به کودتا های پیشین ترکیه نداشت، این در حالی است که ارتش ترکیه با تجربه فراوان به دفعات کودتا کرده و از تجربه کافی برخوردار بود. از آن گذشته عملکرد دولت ترکیه بویژه رجب طیب اردوغان با گفتار و رفتارش بعد از پایان بازی های هوشیارانه و شکست کودتا به این شبهه ها و تردید ها ابعاد بیشتری داد. از آن گذشته ارتش ترکیه با سکوت چند روزه با انتشار بیانیه ای یادآور شد که از تحرک و اقدام برخی از نفرات ارتش از ساعت ها پیش ( ساعت 16 در روز جمعه ) خبر داشته و آن را به اطلاع مقامات رسانده است و دولت اقدامی برای پیشگیری از آن انجام نداده است که این گفتار هم شک و تردید ها را نسبت به این کودتای نافرجام افزایش می دهد. البته ادعایی هم از سوی برخی از روزنامه های آمریکایی ( واشنگتن تایمز ) و برخی از مقامات فرانسوی مطرح شده است که آنها هشدار هایی در رابطه با تدارک و تحرک نظامی ها به مقامات ترکیه اطلاع داده اند. به هر رو اردوغان در اولین واکنش به اقدام گروهی از نظامی ها، از مردم خواست که در مخالفت با کودتا به میادین شهر سرازیر شوند و مخالفین کودتا با اندیشه، فکر و باور های سیاسی و اجتماعی گوناگون به میدان و کف خیابان آمدند تا مخالفت خود را با کودتا و دخالت نظامیان در سیاست نشان دهند، اردوغان از یک سو و اسلامگرایان که بارها مخالفت خود را با سکولاریزم و پیشبرد جامعه مدنی اعلام کردند از سوی دیگر خود را پیروز میدان خواندند و با تجمع در مساجد ( پدیده نویی در ترکیه ) به دادن شعار های مذهبی پرداختند که در اغلب آنها نشانه های خشونت طلبی و انتقام جویی به چشم می خورد. آنان فریاد می زدند که حکم اعدام باید بار دیگر وارد قوانین شود و اردوغان هم برای راضی کردن و حفظ آنان در میادین و مساجد بصورت تلویحی و گاهی آشکار از آن حمایت می کرد.
اردوغان که از مدت ها پیش در فکر پاکسازی و تصویه نهاد های نظامی، قضایی و اجرایی کشور بود با استفاده از فرصت پیش آمده گفت: کودتا برای ما نعمت خدا بود، بنابرین تصویه، اخراج و بازداشت های گسترده از همان نخستین ساعات آغاز شد، به نظر می رسد که لیست بلندی در همه نهاد ها و ارگان ها از پیش تهیه شده بود، نه تنها نظامیان در صحنه، بلکه تعداد دیگری از ژنرال های ارتش مانند آکین اوزتورک فرمانده سابق نیروی هوایی، برخی دیگر از فرماندهان عالی رتبه ارتش و دیگران از نهاد و ارگان های دیگر دستگیر و مورد شکنجه قرار گرفتند. اردوغان به دفعات از مردم خواست که در میادین و مساجد باقی بمانند که نشان دهنده ابعاد و گستردگی دستگیری ها در روز های آینده خواهد بود.
هنوز چند روزی از ماجرای کودتا نگذشته است که نشانه های کودتای گسترده تر، این بار از سوی حزب عدالت و توسعه ( آک پارتی ) به رهبری اردوغان به چشم می خورد و چشم انداز تیره و تاری را از آینده ترکیه نشان می دهد. اردوغان و تیم سیاسی وی بعد از مذاکرات طولانی با شورای امنیت ملی و هیئت وزرا به مدت 3 ماه حالت فوق العاده در کشور اعلام کردند که در این مدت به بهانه های مختلف مبارزه سهمگینی با نیرو های دمکرات، آزادی خواه و نهاد های مدنی پیش برده خواهد شد. ناگفته نماند که در این مدت کوتاه بیش از 50 هزار نفر مورد غضب قرار گرفته، برخی زندانی، برخی دیگر از کار بیکار و تعداد وسیعی هم به صورت موقت برکنار شدند. در این میان حملات به نشریات هم ادامه دارد و تا کنون 20 پایگاه خبری و خبرگزاری مسدود و بیش از 27 شبکه تلویزیونی تعطیل و ده ها کتابفروشی مورد حمله قرار گرفتند. ( روزنامه های جمهوریت، حریت، چهارشنبه 20 جولای ). هزاران کادر علمی و دانشگاهی مجبور به استعفا شده، 100 ها موسسه آموزشی تعطیل شده است
هم اکنون اردوغان سوار بر موج کودتا پیش می تازد و بهره برداری از آن را با مطرح کردن جماعت فتح اله گولن از همان ساعات نخستین آغاز کرده است و برای اثبات آن برخی را به اعتراف و شاید هم در آینده با طلب بخشش مجبور به مصاحبه و یا اعتراف کرده است. در این راستا اعتراف لونت ترکان، آجودان ویژه هولوسی ارکان رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه، آجودان عبداله گل رئیس جمهور پیشین با تعدادی از اعضای دادگاه قانون اساسی شگفت انگیز است. نوام چامسکی از شخصیت های برجسته علمی در رابطه با رخداد های اخیر ترکیه می گوید: کودتا به دست اردوغان هنوز قابل تائید نیست، ولی می توان گفت که وی برای دستیابی به اهداف شوم خود از آن سوء استفاده خواهد کرد.
ترکیه بعنوان یکی از کشور های مهم منطقه که سال ها دمکراسی و سکولاریسم را با افت و خیز های فراوان تجربه کرده، و در سال های گذشته الگویی برای دیگر کشور های منطقه مطرح شده بود در مسیر خطرناکی پا گذاشته است. اعلام حالت فوق العاده هرچند کوتاه مدت، نگران کننده است، در این شرایط فعالیت برخی از نهاد های مدنی، اجرای قوانین جاری و التزام به رعایت کنوانسیون های بین المللی بویژه حقوق بشر معلق خواهد شد، نیرو های آزادی خواه و دمکرات بعناوین مختلف زیر ضربه قرار خواهند گرفت. بنابرین در این شرایط خاص همکاری و همبستگی نیرو های پیشرو و مبارزه با ارتجاع در شکل های مختلف آن در منطقه یک ضرورت تاریخی است. آنچه در ترکیه می گذرد در منطقه بویژه در ایران هم تاثیر گذار خواهد بود…..
دکتر محمد حسین یحیایی
