دو هفته از کودتای نافرجام در ترکیه می گذرد، در این مدت اندکی از زدوبند های پشت پرده در راستای چگونگی کودتا، پایگاه و حامیان درونی و بیرونی آن با گفتار و رفتار برخی از مقامات دولتی، روزنامه نگاران، تحلیگران و مفسران سیاسی و اجتماعی افشاء شده ولی هنوز تا باز شدن جعبه سیاه کودتا و رمز و راز های آن فاصله زیادی در پیش رو است. کودتا در شب 15 جولای با بمباران مجلس ملی و برخی از مراکز امنیتی در آنکارا، اشغال فرودگاه استانبول و راه بندان برخی از شاهراه ها از جمله مسدود کردن پل بوغاز ( بسفور )آغاز و چند ساعتی از نیمه شب 16 جولای نگذشته بود که به پایان رسید،عملکرد ناشیانه،پراکندگی رفتار، انتشار بیانیه ی ضعیف با خوانش لرزان گوینده ی تلویزیون دولتی که به امضاء شورای صلح ملی کودتاگران منتشر شد، شک، تردید و شبهات زیادی پیرامون چگونگی و چرایی کودتا آفرید و از سوی خبرگزاری ها، روزنامه ها، تحلیگران بین المللی و … مطرح گردید. اردوغان با تیمش انگشت اتهام را به سوی فتح اله گولن در پنسیلوانیای آمریکا نشانه گرفت که هنوز هم ادامه دارد، در این میان نام برخی از کشور ها مانند ایالات متحده آمریکا، امارات متحده عربی و اروپایی هم در فهرستی قرار گرفتند که در سازماندهی مالی و لجستیکی کودتا نقش داشتند. هرچند اقدام به کودتا شکست خورده ولی ترس و نگرانی از کودتایی دیگر اردوغان را مجبور کرده که از مردم درخواست حضور دائمی را در میادین شهر ها تا اطلاع ثانوی داشته باشند و در این مدت اقدامات پیش گیرنده ای در همه نهاد ها بویژه نیرو های مسلح، مراکز علمی و آکادمیک، مطبوعات و شبکه های اجتماعی با تغییر قوانین و اجرای حالت فوق العاده در سراسر اجرایی کرده، بیش از 70 هزار نفر از کار بیکار شده، هزاران نفر زندانی ده ها هزار نفر در بازجویی به سر می برند. در این میان همه چشم ها در داخل و خارج به اقدام و عملکرد رجب طیب اردوغان دوخته شده که چه می گوید، چه می کند و برای برون رفت از این بحران که هرگز انتظار آن را نداشت چه خواهد کرد.
اردوغان نخست انگشت اتهام را به فتح اله گولن نشانه گرفت ولی با گذشت زمان ایالات متحده، پیمان ناتو و سیا به آن افزوده شد و هر روز هم بخشی از همکاری نزدیک نیرو های خارجی با افسران کودتا گر آشکار می شود. فتح اله گولن از همان نخستین لحظات کودتا، دست داشتن در آن را به شدت رد کرد و خود اردوغان را بازیگر اصلی در کودتا برای پاکسازی و گسترش خفقان معرفی کرد. پایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اردوغان با گولن یکی است و هر دو در خدمت به سرمایه مشخص در ترکیه بویژه میلیاردر های تازه به دوران رسیده و بهره مند از رانت و ساخت و ساز یکسان عمل کرده و امروز هم به راه خود ادامه می دهند. هر دو بینش اسلامی و دیدگاه یکسانی از اسلام سیاسی دارند که می خواهند حاکمیت آن را نه تنها در ترکیه بلکه در منطقه برقرار سازند و برای اجرای آن سال های طولانی همکاری کرده و در کمین و انتظار نشستند تا فرصت لازم را بدست آورند. در همه این مدت فتح اله گولن که از حمایت مالی برخی از سرمایه داران بهره مند بود بازیگر و سازمانده اصلی در رساندن اردوغان و تیمش به قدرت سیاسی بود. اردوغان و تیم سیاسی اش فتح اله گولن را مرشد و استاد اعظم خطابش می کردند و هنوز هم برخی از مقامات بلند پایه به آن باور دارند.
ستیز بین سنت و مدرنیته تاریخ دیرینه ای در ترکیه دارد، در دهه های پایانی دولت عثمانی برخی از روشنفکران ترکیه با آگاهی از عقب ماندگی های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، تغییرات تا دگرگونی را در ساختار سیاسی خواستار شدند، دوران تنظیمات و مشروطه خواهی به جنگ اول و در نهایت به متلاشی شدن امپراتوری عثمانی انجامید و از دل آن جمهوری نوین ترکیه در جغرافیای محدودی به رهبری کمال آتاتورک پا گرفت. آتاتورک برای گریز از گذشته چند اصل مهم را اساس کار خود قرار داد تا شکاف و فاصله با کشور های اروپایی را کمتر کند، در این راستا اصل « لائیسم » را وارد قانون اساسی 1924 کرد و یادآور شد که این قانون غیر قابل تغییر و ابدی است، شرایط در آن موقع به گونه ای بود که ارتجاع نتوانست مقاومتی از خود نشان دهد، در نتیجه مجبور به تمکین شد ولی در نهان به کارشکنی، تبلیغات و سازمان دهی خود برای مبارزه با آن ادامه داد.
با پایان جنگ دوم جهانی دوران تک حزبی در ترکیه هم به پایان رسید، دهه پنجاه احزاب سیاسی راست دولت را در دست گرفتند، سیاست نزدیکی به آمریکا شتاب گرفت. ترکیه در جنگ کره شرکت کرد، به عضویت پیمان ناتو درآمد، از کمک های مارشال و اصل چهار آمریکا برخوردار شد، در این سال ها گروه هایی از اسلامگرایان در آشکار و نهان با « لائیسته » مخالفت کردند. کودتای 1960 وقفه کوتاهی در فعالیت سیا سی آنان ایجاد کرد ولی سازماندهی آنان زیر عناوین مختلف مانند « بینش ملی، نظام ملی و سلامت ملی » ادامه یافت . با کودتای 1971 فعالیت آنان رنگ تازه ای با رهبری نجم الدین اربکان بخود گرفت. در نیمه های دهه 70 میلادی رجب طیب اردوغان جوان به حزب سلامت ملی اربکان پیوست و در سازمان جوانان حزب فعالیت های اسلامگرایانه خود را آغاز کرد. از اوایل این دهه فتح اله گولن فعالیت های فرهنگی خود را برای تربیت و آموزش کادر های سیاسی و فرهنگی در داخل و خارج ترکیه آغاز کرده بود. گولن بر این باور بود که جوانان و حتا نوجوانان باید در حوزه فرهنگی فعال باشند تا کادر لازم برای مدیریت جامعه در همه حوزه ها تربیت شود. در این راستا آموزشگاه های کنکور و دیگر نهاد های آموزشی را با کمک و مساعدت مالی بخشی از بورژوازی ترکیه برپا کردند. در این آموزشگاه ها برخی از نخبگان را کشف به مراکز علمی داخلی و خارجی معرفی کردند و هزینه های آموزشی آنان را فراهم آوردند..
کودتای 1980 که به شدت ضد چپ و احزاب مترقی و دمکراتیک بود به روند اسلامیزه شدن جامعه و کادر رسانی گولن سرعت بیشتری بخشید و با تورگوت اوزال دوران جدیدی در راستای لیبرالیسم نو و کاربرد سیاست های بانک جهانی و صندوق بین المللی پول آغاز شد، برخی از اسلامگراهای پنهان، آشکار شدند و با نفوذ و ورود به حوزه های مختلف به فعالیت گسترده خود ادامه دادند. تا جائیکه نجم الدین اربکان از مخالفین سرسخت سکولاریسم در سال 1996 دولت ترکیه را در دست گرفت.
با آغاز هزاره سوم که نسل جدید و جوانی از اسلامگرایان شکل گرفته و تحصیلات خود را در دانشگاه های داخلی و یا آمریکایی به پایان رسانده بودند با خیزش جدیدی از افراد کهنسال حزبی و مرامی جدا شدند و با شعار های نوین و گاهی ملایم و مدرن که بیشتر رنگ و بوی فریب داشت به سوی توده های مردمی رفتند تا پایگاه اجتماعی خود را با شعار های جدید گسترش دهند. در این دوره فتح اله گولن با اندوخته های فراوان مالی و کادر های اداری خود به کمک اردوغان آمد و حزب « عدالت و توسعه » با انشعاب از حزب سعادت تشکیل شد و در اولین انتخابات، دولت را در سال 2002 در دست گرفت. در نتیجه رابطه مرید و مرشد عمق بیشتری پیدا کرد و در همه این سال ها در و دروازه همه نهاد ها، ارگان ها و موسسات حکومتی شامل سه قوه ( موقننه، قضائیه و اجرائیه ) به روی نفرات گولن باز بوده است. بنابرین سخن از نفوذ آنان در نهاد ها و ارگان های مختلف بی اساس و بی پایه است، زیرا همکاری نزدیکی بین اردوغان و گولن در همه این سال ها برقرار بوده است. دستگیری صد ها افسر عالیرتبه، استاندار و فرماندار، استاد دانشگاه ( استعفای اجباری بیش از 1577 رئیس دانشکده )، روزنامه نگار و کادر اداری عالی رتبه و تعطیلی ده ها روز نامه و خبرگزاری و تصویه و پاکسازی هزاران نفر در دوائر دولتی و آموزشی و… نمی تواند نشانه نفوذ یک شبکه با خواست یک نفر ( گولن ) باشد.
حال رابطه مرید و مرشد به دلایلی که نیازمند بررسی و پژوهش جداگانه ای است به تیره گی گرائیده، آن دو در مقابل هم قرار گرفته اند، این در حالی است که سال های طولانی در تقویت سرمایه و تقسیم رانت باهم همکاری کرده، با پیشبرد سیاست یکسان، به شدت با نهاد های مدنی، کارگری و ملی مبارزه کرده اند. در این سال های آخر، گولن با استفاده از افراد خود در ارگان های امنیتی و قضایی ضربات سنگینی به اردوغان وارد کرد تا جائیکه برخی از افراد نزدیک به اردوغان مجبور به کناره گیری از دولت شدند. در نتیجه، اردوغان برای نجات خود از اتهام های سنگین مالی به تصویه برخی افراد از ارگان و نهاد هایی پرداخت که در آنها تمایل به گولن فراوان بود. در این میان مبارزه با نیرو های سکولار و دمکرات هم به شیوه های مختلف ادامه یافت.
جنگ با نیرو های کرد در منطقه کردستان و مداخله در کشور های پیرامونی بویژه سوریه، بار دیگر ارتش را وارد سیاست کرد، برخی از نیرو های خودسر در ارتش برای تحکیم موقعیت خود به اقداماتی ( بمباران کودکان کول بر و کشتار بی رحانه 34 کودک، سرنگونی هواپیمای سوخوی 24 روسیه و بمباران مناطق کرد نشین ) دست زدند که گاهی خارج از اراده دولت و ارگان های سیاسی بود. در نتیجه دوگانگی در ارتش که یکی از اعضای مهم ناتو با دیسیپلین آهنین بود، خود را نمایان کرد، ناخشنودی از شرایط و دوگانگی در ارتش و نیرو های امنیتی در جامعه، باز تاب و شکاف اجتماعی را به سرعت افزایش یافت، اوضاع اقتصادی رو به تیرگی گذاشت، همراه با کاهش ارزش پول ملی، بدهی های خارجی افزایش یافت( بدهی خارجی در سال 2011 نزدیک به 39 و چهار دهم درصد از تولید ناخالص داخلی بود که این مقدار در سال 2015 به 56 درصد رسید ) بنابرین یک نارضایتی عمومی در ترکیه در حال گسترش بود که به نظر می رسد برخی از نظامی ها با استفاده از آن خواهان تثبیت قدرت خود در سیاست بودند، در حالیکه مردم ترکیه خاطره های تلخ و ناگواری از کودتا های گذشته در ذهن خود داشتند. به هر رو، کودتا در شرایطی آغاز شد که مردم پذیرای آن نبودند و با دست خالی در مقابل آن ایستادگی کردند
اردوغان با استفاده از شبکه های اجتماعی که از مدت ها پیش با آنها سر مبارزه و ناسازگاری را شروع کرده بود، توانست پیام خود را به گوش مردم برساند، گروه های اجتماعی با اندیشه و افکار کوناگون به خیابان ها ریختند و کودتا را با ناکامی روبرو ساختند. حال مقامات ترکیه بویژه اردوغان که میدان دار سیاست در شرایط کنونی است با پرخاشگری ، همراه با عصبانیت به متحدین خود می تازد و تکرار می کند که کشور های اروپایی از کودتا حمایت کردند، در این میان بیشترین اتهام به ایالات متحده آمریکا، متفق دیرین در عرصه نظامی وارد می شود. سلیمان سویلو وزیر بهزیستی در کابینه بینالی ییلدیریم می گوید: در پشت سر کودتا ایالات متحده قرار دارد، ماه ها است فعالیت گسترده آنان در شبکه های اجتماعی و مطبوعاتی بازتاب می یافت، برخی از کنشگران سیاسی و مطبوعاتی هم مرکز کودتا را پایگاه نظامی اینجرلیک می دانند و می گویند یکی از فرماندهان پایگاه، در کودتا نقش مهمی داشته است. البته نباید فراموش کرد که جریان برق پایگاه برای مدت کوتاهی در هنگام کودتا قطع شده بود و تعدادی از هواپیماهای جنگی همراه با یک هواپیمای سوخت رسان به اف 16 ها از این پایگاه به پرواز درآمدند، کنترل این پایگاه در دست نیرو های آمریکایی است که نیرو های ترکیه هم با آنان همکاری می کنند. در پی کودتا و دستگیری برخی از افسران عالی رتبه، مقامات نظامی آمریکا ابراز نگرانی کرده و آنان را افسران لایق و دوست آمریکا خواندند که با واکنش شدید اردوغان روبرو شدند. اردوغان با حمله شدید به ژنرال « ژوزف ووتل » رئیس ستاد فرماندهی ارتش آمریکا گفت: ایشان نگران کسانی است که اکنون در پشت میله های زندان قرار دارند، نظامیانی که با او در ارتباط بوده اند. یکی از ویژه گی های رفتاری آمریکا و سیا آن است که در کنار پیروزمندان قرار می گیرد، از شکست بیزار است، از آن رو در ساعت های اولیه کودتا تنها به اهمیت ثبات در ترکیه اشاره کرده و در مقابل کودتاگران واکنش تعیین کننده ای از خود نشان ندادند که این رفتار و گفتار مقامات سیاسی و نظامی آمریکا، به شدت رابطه دیرینه با ترکیه را تحت تاثیر خود قرار داد
آمریکا برای دلجویی از آنکارا، « ژنرال جوزف دالفورد » رئیس ستاد مشترک آرتش آمریکا را به آنجا فرستاد و ایشان پیش از گفتگو با مقامات ترکیه از پایگاه اینجرلیک دیدار کرد و در گفتگو با مقامات هم گفت که ما از دولت ترکیه حمایت می کنیم و بینالی ییلدیریم نخست وزیر ترکیه هم در این دیدار کفت: مهم است که ایالات متحده، موضعی روشن و قاطعانه علیه این کودتای تروریستی علیه کشور و دمکراسی ما به نمایش بگذارد.همه این رخداد ها و حوادث ناگوار در ترکیه، مقامات سیاسی بویژه اردوغان را در تنگنای گزینش قرار داده است. از یک سو اعتماد چندانی به همراهان و همپیمانان گذشته خود ندارد و نمی تواند راه ناهموار آینده را با آنان بپیماید و از سوی دیگر در مبارزه با طرفداران سکولاریزم، روزنامه نگاران مترقی، شبکه های اجتماعی متنوع و نهاد های مدنی و کرد های صلح جو و دمکرات خنجر را از رو بسته است. با پیشبرد این سیاست نگرانی از کودتای دیگر این بار با سازماندهی بیشتر وجود دارد، نمی توان به مدت طولانی مردم را برای پیشگیری از هر گونه اقدام کودتایی در خیابان ها نگاه داشت، راه برون رفت گسترش آزادی و دمکراسی و آغاز مذاکرات با کرد ها برای پایان دادن به جنگ خانگی است.
دکترمحمد حسین یحیایی
