یکی از برجسته ترین رهبران نهضت آزادی در آذربایجان
«تبریز می خواهدحاکمیت بدست ملت باشد. تمام ایران، فعلا با زبان حال خود این تقاضا را می نماید. هرگاه تهران از قبول این نظریه سرپیچی کند، ما با اصول رادیکالیسم ایران را تجدید بنا خواهیم نمود. ما میگوییم حاکمیت دموکراسی باید در سراسر ایران جاری باشد. اهالی ایالات و ولایات باید رای خود را آزادانه اظهار دارند. برای مدافعه این حق، آخرین مرحله مردن است و مردن در این راه را ما بر زندگی بی شرمانه ترجیح می دهیم».
شیخ محمد خیابانی
شیخ محمد خیابانی فقر معنوی و استیصال فکری، گرسنگی و سایر محرومیت های ملت را دیده و کاملا درک کرده بود. قیام خیابانی را نباید حرکتی علیه دولتمردان و حاکمان لاقید و کرتجع دانست. قیام آذزبایجان شروع یک نهضت عظیم فکری و ملی بودکه شیخ محمد خیابانی در راس آن قرار داشت و در این راه شربت شهادت نوشید و نام خود را در یکی از پر افتخارترین صفحات تاریخ ملتمان جایگزین کرد. 22 شهریور ماه، نود ششمین سالروز شهادت شیخ محمد خیابانی است. وی درسال 1259 در تبریز متولد شد و تحصیلات اولیۀ خود را در مدارس دینی تمام کرد. خیابانی در دوران انقلاب مشروطیت در حالیکه 27 ساله بود وارد میدان مبارزه شد. چندی نگذشت که به عنوان یکی از پیشوایان انقلاب شهرت یافت.
فداکاری و مجاهدت غیورانه و بی نظیر شیخ محمد هنگامی به اوج خود رسید که نیروهای ارتجاعی محمد علی میرزا، شهر تبریز را به محاصرۀ کامل خود در آورده و از رسیدن آب وآذوقه به شهر جلوگیری می کردند و هر روز که می گذشت این محاصره تنگ تر می شد. در این روزهای سرنوشت ساز، شیخ محمد خیابانی تفنگ در دوش گرفته همراه با مجاهدین از شهر، مشروطیت و آزادی دفاع می نمود. همرزمانش می نویسند: در جریان دفاع اگر کوچکترین سستی و یاس از مجاهدین می دید با بیانات شیرین و سخنرانی های مهیج به آنها روحیۀ تازه می داد.
هم زمان در حالکه با دشمنان ملت وآزادی می جنگید در انجمن ایالتی تبریز نیز عضویت داشت. در این مورد حاجی محمد علی بادامچی در کتاب خود تحت عنوان « شرح حال شیخ محمد خیابانی» که در سال 1304 در برلین به چاپ رسانده می نویسد: شیخ در حالکه شب وروز تفنگ در دوش با دشمن می جنگید، یکی از شخصیت های مهم انجمن بود و با فکر وعقل و تدابیر، امور انجمن را اداره می کرد.
محمد علی میرزا این دشمن قسم خوردۀ انقلاب مشروطیت برای غلبه برمجاهدین و تامین نیروهای تازه نفس احتیاج به پول داشت به همین منظور دست به دامن اربابان انگلیسی و روسی شد. نمایندگان این دول قول پرداخت 40 هزار لیر به او دادند.
انجمن ایالتی آذربایجان که خود را جانشین مجلس شورای ملی اعلام کرده بود با صلاحدید شیخ محمد خیابانی تلگرامی به پارلمان و مجلس سنای فرانسه ارسال و مخالفت ملت ایران را با کمک های مالی به دربار قاجار از طرف دول خارجی اعلام کرد. متن تلگرام به شرح زیر بود:
« پارس، مجلس مبعوثان، مجلس سنا. در موقعی که شاه مجلس را با توپ منفصل ساخته و می خواهد برای منقرض ساختن قوای ملی از دول متجاسر قرض کرده، تجهیز سلاح و قشون نماید ما ملت ایران به عموم ملل حریت پرورعالم اعلام می کنیم که این وجه، نظر بر اینکه باعث اضمحلال یک ملتی خواهد شد که در راه اخذ حقوق انسانیۀ خود جان سپاری میکنند، ملت ایران هم به هیچوجه ذمه دار این استقراض نخواهد دانست.
انجمن ایالتی آذربایجان
پس از فرار محمد علی شاه و تشکیل مجلس دوم، شیخ محمد خیابانی به پاس خدماتی که کرده بود از طرف مردم آذربایجان به عنوان نمایندۀ این خطه به مجلس شورای ملی راه یافت. در مجلس هم درایت وتیز هوشی او مثال زدنی بود. علی آذری در کتاب خود تحت عنوان « قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز» می نویسد: متن سخنرانی شیخ محمد خیابانی در مورد اولتیماتوم معروف دولت روسیۀ تزاری به دولت ایران کم نظیر بود. دولت روسیه 48 ساعت برای اجرای آن ضرب العجل تعیین کرده بود. وثوق الدوله متن اولتیماتوم را در ساعت ده وسی دقیقۀ روز جمعه هفتم آذر ماه 1290 به مجلس آورده و تصویب آنرا از نمایندگان ملت خواسته بود. هنگام قرائت متن اولتیماتوم روسیه، سکوت وحشتناکی در مجلس مستولی می شود و نمایندگان در بهت وحیرت فرو میروند. ناگهان صدایی مصمم و دشمن شکن سکوت مرگبار را می شکند و جو حاکم برصحن عمارت بهارستان را تغییر می دهد، «بعضی سئوالاتی است که جواب آنها از زمانهای بسیار قدیم داده شده و احتیاج به جواب مجددی ندارد. چنانکه اگر از ملتی سئوال شود که آیا حاضر هستی آزادی و استقلالت را از دست بدهی، مسلما خواهد گفت هیچ قدرتی حق ندارد آزادی و استقلال مرا سلب کند. امیدوارم دولت روسیه اولتیماتوم ظالمانۀ خود را پس بگیرد و ملت ایران را از خود نیازارد».
این نطق تاریخی دل وجرئت کم مانندی به سایر نمایندگان بخشید. پس از آنکه عده ای از نمایندگان در بارۀ زیانبار بودن آن سخنرانی کردند، اکثریت قریب به اتفاق نمایندگان اولتیماتوم را رد کردند.
در اینجا به فرازهایی از سخنان تاریخی این مرد بزرگ توجه کنیم:
— خلقی که در بارۀ استقلال به مبارزه بر خاسته در درجۀ اول باید آمادگی برای مرگ را داشته باشد؛
— ترس، اساس آزادی ملت و بشریت را نابود می کند. برعکس شجاعت و دلاوری این اساس ها را پا برجا و مغلوب نشدنی می کند؛ — ترحم به کسانی که حقوق خلق را غصب کرده، خیانت به توده هاست؛
— ما خواهان سعادت برای خلق آذربایجان و رهایی از سفالت و فلاکت برای ایران هستیم؛
— شرط اول شرف ملت، استقلال اوست؛
— دو انسان هم مسلک مانند برادرند؛
شیخ محمد خیابانی در نظر داشت با اعادۀ حاکمیت ملی به ملت ایران و ایجاد تحول عمیق در افکار مردم آرمانهای انقلاب مشروطیت را
