چمن سلطانیه؛ میراث در حال نابودی

فرشته وطن دوست ــ فعال محیط زیست

چمن سلطانیه قسمتی از فلات زنجان_ابهر با وسعت تقریبی 35 کیلومتر مربع به طول 20 کیلومتر و به عرض متوسط 2 متر در قسمت جنوبی این فلات قرار گرفته است.

دشت سلطانیه خاستگاه استقرار مختلفی از هزاره های پیش از تاریخ بوده است. این دشت سرچشمه رودخانه زنجان رود و ابهر رود است. این دو رودخانه پیش از قدرت گرفتن تحت الارض چمن سلطانیه در طول مسیر و در کنار شاخه های فرعی خود به نوعی باعث پدید آوردن و قوام استقرار هاس مختلفی شده اند.

طبق کتیبه های گلی آشوریان در چمن سلطانیه اقوام جنگجوی ساکارید ها زندگی می کردند و در زمان دولت مادها به اسم اریباد و در زمان پارتها آن را به اسم اولین پادشاه خود یعنی ارساس نامگذاری کردند. به احتمال قوی در دوره حکومت مادها این محل مسکونی بوده است، زیرا در فاصله کمی از اکباتان ( همدان) پایتخت مادها قرار دارد. با توجه به مدارک موجود در منطقه سلطانیه این شهر تا قبل از حمله مغول به نام دیاز یا شهردیاز (شرویاز) نامیده می شد که احتمالا نام ویر از آن گرفته شده است.

تاریخچه :

چمن سلطانیه در اوایل قرن 7 هجری قمری توسط طایفه‌ای به نام قنقور اشغال شد و محلی که آن را قنقور النگ نام نهادند، محلی برای گذراندن ایام تابستان بود؛ زیرا این محل از نظر پوشش گیاهی دارای مرغزار های فراوان و خرم بوده و مورد توجه پادشاهان و فرماندهان مغول قرار گرفته است.

این منطقه هرچند که از نظر سوق الجیشی، نظامی و سیاسی دارای اهمیت است، ولی به علت آب و هوای مناسب جهت گذراندن فصل تابستان برای طوایف چادر نشین مغول از نظر برگزاری فصول گرم سال و پرورش اسبان محل بسیار مناسب بوده است .

همچنین این منطقه و مناطق تبریز ، بغداد و غیره پس از حمله مغول و در دوره های مختلف ایلخانیان مورد توجه و محل برپایی ییلاق و قشلاق بود.

در جایی هم از حمدالله مستوفی مورخ قرن هشتم هجری قمری چنین می نویسد :

« قبل از حمله مغول در سلطانیه فعلی هیچ گونه اثر ساختمانی نبود. این ناحیه به شکل مرغزار و چمن زار بوده و سلاطین مغول پس از استقرار در ایران و پایتخت قرار دادن تبریز و گذراندن ایام تابستان به این مکان ( سلطانیه) می آمدند و با بر افراشتن چادرها ایام استراحت تابستانی را در آنجا سپری می کردند».

موقعیت جغرافیایی چمن سلطانیه :

چمن سلطانیه با وسعت حدود 46124 هکتار در ناحیه مرکزی متمایل به غرب استان زنجان قرار دارد این چمن با ارتفاع عمومی یک هزار و 800 متر از دریا از شمال به اراضی قرای خیر آباد و مشک آباد از غرب به قرای قلعه ، الملکی و حومه شهرستان سلطانیه و از شرق به قریه قره بلاغ محدود می شود.

حوزه های آبخیز ورودی به چمن سلطانیه :

رودخانه های دائمی و فصلی : از جمله رودخانه های دایم در این منطقه رودخانه بویین و زنجان رود می باشد که در سالیان گذشته رودخانه زنجانرود از چمن سلطانیه سر چشمه می گرفته است و در سالیان اخیر به علت خشکسالی و انحراف مسیر رودها و انشعابات ورودی به چمن خشک شده است.

رودهای فصلی نیز بنا به شرایط ممکن است فقط در خلال بارندگی و کمی بعد از آن یا فقط در طول فصول مرطوب سال آب داشته باشند.

قنات های مشرف به چمن سلطانیه :

شهر سلطانیه از زمان های دور یعنی پیش از تاریخ مورد توجه مردم قرار گرفته است تا اینکه مغولان به ایران حمله ور شدند و از آن به بعد به دلایل مختلفی از جمله وجود چمن آن ، موجب گردید مغولان چادر نشین به این منطقه توجه ویژه‌ای بکنند و از آنچه خودشان قبلا ویران کرده بودند دوباره بازسازی کنند.

دشت سلطانیه به دلیل داشتن آب های زیرزمینی بیشتر مورد توجه حاکمان مغولی به خصوص سردم داران ایلخانی قرار گرفت که قنوات مرتبط با این دوره به 36 رشته قنات می رسد که تاکنون باقی مانده. با توجه به اینکه کوه های جنوبی سلطانیه بالاتر از دشت قرار گرفته و به سبب ساختار زمین شناسی و میزان بارندگی سالانه در قسمت های جنوبی در عمق پایین تر از 5 متر به آب دسترسی داشته.

جالب اینکه در قنات جلوخانه و دارالشفا از داخل ارگ سلطنتی سلطانیه عبور می کردند و بعد از تامین آب مورد نیاز ارگ به چمن سلطانیه می ریخته است.

شرایط اقلیمی :

اقلیم منطقه آب و هوای استپی سرد و متوسط بارندگی آن 320 میلی متر است. شیب عمومی منطقه بسیار کم و در بعضی نقاط به صفر رسیده است.

منابع آب منطقه به لحاظ ساختار های زمین شناسی و میزان بارندگی سطح آب زیرزمینی را در حد بالا نگه داشته به طوری که در اراضی چمن سلطانیه در عمق 1 متری قرار دارد . این وضعیت موجب ایجاد مراتع سرسبز و چمن در منطقه می باشد.

چمن در مرز دو حوزه آبخیز رودخانه ابهر رود و زنجان رود بوده و به عنوان سرچشمه آنها است.

مشخصات بافت خاک :

بافت خاک این منطقه لومی رسی با سنگ بستر آهکی است. کاوش های زمین شناختی حاکی از این نکته است که در عمق 60 سانتی متری سراسر محدوده اراضی چمن سلطانیه را خاک سفید یک دست فرا گرفته است که خود مانع از نفوذ آب به اعماق زمین شده و در نتیجه آن عمل آبیاری چمن به گونه ای طبیعی و پیوسته صورت می پذیرد. این ویژگی سبب ایجاد یکی از زیباترین چمن زار های دنیا شده که در متون جغرافیایی از آن به(Prairie) یاد می شود.

عوامل تخریب و تضعیف این میراث تاریخی :

چمن سلطانیه در معرض نابودی :

چمنی که از آن به عنوان میراث تاریخی و جهانی به یادگار مانده از دوره های گذشته یاد می شود ، متاسفانه در حال حاضر به علت کمبود آب در معرض نابودی می بینیم.

در سال های اخیر عوامل متعددی سبب تخریب و تضعیف این میراث تاریخی و جهانی شده که برای جلوگیری از وارد آمدن خسارت های غیر قابل جبران باید اقداماتی عملیاتی از سوی مردم دلسوز و سازمان های ذیربط انجام گیرد.

تشدید خشکسالی در سال های اخیر و بروز برخی عوامل انسانی که منجر به افت سطح آب زیرزمینی منطقه و از بین رفتن رطوبت طبیعی چمن سلطانیه شده است.

تکثیر و ازدیاد جوندگان مضری مانند موش کلاهو که خشکسالی، محیط مناسبی برای زاد و ولد این جانداران فراهم ساخته است از جمله عواملی بوده که موجب بروز مشکلات عدیده ای از این حوزه گردیده است.

اهمیت صیانت از چمن سلطانیه :

صرف نظر ازسابقه تاریخی این چمن که پایتخت 700ساله ایران که خاستگاه شاهان و امرای ایلخانی بوده از منظر قانونی و حقوقی نیز ذکر نکاتی به نظر لازم می باشد :

بر اساس قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع این قانون توسط هیات وزیران در جلسه مورخ 1341/10/27 در 14 ماده قانونی به تصویب رسید و از تاریخ تصویب این قانون کلیه دریا ها ، دریاچه ها ، رودخانه ها و سایر آب های عمومی ، کوه ها ، دره ها ، جنگل ها ، نیزار ها ، بیشه های طبیعی ، مراتعی که حریم نیست جزو انفال و اموال عمومی محسوب و متعلق به دولت است.

اصل 45 قانون اساسی و مواد 13 و 39 قانون ثبت از موارد قانونی و حقوقی مصرح در این خصوص می باشد.

اهمیت حفظ و احیای چمن سلطانیه از منظر بیولوژیک و زیست محیطی :

حفظ و تولید خاک

تغذیه و ذخیره آب های زیرزمینی ( قنات ها و چاه ها) تولید اکسیژن و تلطیف هوا

کنترل سیل

کنترل ریز گردها ( گرد و خاک)

تفرجگری و گردشگری

منظر زیبا شناسی و چشم نوازی

راهکار و پیشنهادات :

– ممیزی چمن و ساماندهی ورود و خروج دام برابر ظرفیت و مدت استفاده متعارف در قرای الملکی ، قره بلاغ و خیر آباد ( اقدام به ممیزی در قرای مذکور در حال اجرا می باشد) برنامه ریزی برای حفظ و احیای اراضی چمن همجوار با سلطانیه که امکان ممیزی ندارد) به علت شهر بودن) که راهکارهای دیگری باید مد نظر قرار گیرد.

برای نمونه می‌توان در طرح های که با همکاری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری و شهرداری با رعایت موازین و اصول اساسی طبق طرح مدون از پیش تعیین شده با رعایت عدم تغییر کاربری و حفظ اصالت چمن به شکل طبیعی خود با تملک و نظارت مستقیم اداره منابع طبیعی و مدیریت شهرداری شهر سلطانیه صورت گیرد ( احداث پیست اسب دوانی با تضمین بهبود کیفیت چمن و ایجاد نمای زیبای شهرداری در راستای قدمت و کاربرد تاریخی)

– پیش بینی های لازم برای آب رسانی به چمن :

متاسفانه با شخم یا تغییر مسیر رودها مسیل ها و حوضه های آبریزی که به چمن متنهی می شد، شاهد قطع جریان رودخانه های دایمی و فصلی و تبع آن افت سطح آب زیرزمینی منطقه و از بین رفتن رطوبت طبیعی در این چمن می باشیم .

از سوی دیگر بازگشت آب به چمن سبب تضعیف و نابودی جوندگان مضر می شود؛ بنابراین این اداره با برنامه ریزی جهت بازگشت شریان های اصلی به چمن نهایت تلاش را به عمل می آورد که بدون همکاری و مشارکت فعالانه ادارات و ارگانهای مربوطه ( فرمانداری منطقه ، شرکت آب منطقه‌ای ، شهرداری) راندمان مورد نظر را نخواهد داشت.

همچنین لایه روبی قنات های که سابقا سرریز آنها به داخل چمن سلطانیه بوده است در بازگشت رطوبت لازم به این چمن نقش مهم در این خصوص ایفا می کند.

– انجام عملیات های اصلاحی نظیر کودپاشی، بذر پاشی ، قرق و… که با عملی شدن موارد ذکر شده پیشین قطعا نتایج ملموس تری به همراه خواهد داشت.