اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها

بر پایه داده‌های ابوریحان بیرونی

 پروفسور س. آغاجانف ترجمه: رحیم کاکایی

مقالاتی درباره تاریخ اوغوزها و ترکمن‌ها آسیای میانه در سده های نهم و سیزدهم.

اطلاعات تاریخی و جغرافیایی‌ای که از اوغوزها و ترکمن‌ها ارائه شده اند اسکان آنها در سده دهم را مشخص می‌کنند. مناطق زیستگاه آنها در سده یازده ازطریق تحلیل آثار ابوریحان بیرونی روشن می شوند. لازم به ذکر است که داده‌های بیرونی بیشتر اسکان اوغوزها را در غرب و ترکمن‌ها را مناطق شرقی آسیای مرکزی مشخص می‌کنند. 
با وجود این، اطلاعات او برای باز آفرینی نقشه تاریخی- جغرافیایی کشور اغوزها و ترکمنها در آستانه جنبش سلجوقی از اهمیت زیادی برخوردار هستند. اطلاعات بررسی شده زیر از برخی آثار بیرونی، که بین آغاز و سه ماهه نخست سده یازده بوجود آمده اند استنباط شده‌اند. بیرونی در اثر خود«تحدید» که در سالهای 1028-1018 نوشته شده، درباره اسکان اوغوزها در مرزهای جرجان (اورگنج -‌ گرگانج) و دهستان گزارش می‌دهد (ص.66). 

در این تالیف از محل تلاقی آمو دریای کهن به دریای خزر بازگویی شده است. ابوریحان بیرونی مدعی است که آمو دریا از میان بیابان قره فوم، از کنار شهر بالخان جریان داشت. اما بعدها بستر جیحون جهت خود را تغییر داد و ” آب آن به سرزمین غوزها” منحرف شد (ص196 اثر). آمو دریا در مسیر خود با کوه معروف فام ال- اسد برخورد می‌کرد که با تنگه باریک دول- دول آتلاغان مطابقت دارد. جیحون بستر این سد سنگی را می شکافت و بسوی فاراب به مسافت تقریبا یک روز راه می پیچید. اما این بستر با نام فهیمی (فهیمی- بستر خشک کنونی آفچا- دریا)، در جریان زمان تبدیل به تالاب شد. آمو دریا به سمت چپ می پیچید و از میان بیابان، بین خوارزم و جرجان (اورگنج – گرگانج) جاری می‌شد. آب جیحون به بستر رود مزدوبست می‌رسید(مزدوبست- دلتای دریای آرال و ساریقامیش کنونی است.ص.37)، که نزدیک آن آلانها و آسها سکونت داشتند. [ آسها یا آزها. ازجمله افوامی که ریشه غیر ترکی دارند و شاید در کتیبه ها هم نام آنها برده شده باشد، قوم آز است که در کنار قرقیزها ذکر شده است.و.بارتولد.تاریخ ترکهای آسیای میانه.مترجم ]. 

رودخانه بصورت سیل به حوضه ساریقامیش جاری می‌شد و بسوی خوارزم جریان داشت. جیحون در مسیر آرال ” به سمت شمال، بسوی سرزمین و اراضی‌ای که اکنون ترکمن‌ها زندگی می‌کنند” می پیچید.ص56.57. س.ل. وُلین معتقد است که با توجه به این جزییات، مرزهای کشور اوغوزها از سواحل شمال غربی دریای خزر یا جریان میانه آمو دریا آغاز می‌شود. سرزمین ترکمن‌ها طبق نظر او، نزدیک مصب رود سیردریا قرارمی‌گرفت (ص.193.194). اما تفسیر اینگونه‌ی متن ابوریحان بیرونی نادرست است. س.ل.وُلین بستر باستانی آمودریا را با اونگوز کنونی یکی می‌شمارد. در این میان بیرونی به جریان جیحون در منطقه بین زیم و آمو اشاره می‌کند. لازم است در نظر گرفت که بیرونی بجای بستر قدیمی آمو دریا جریان علیای ژان دریا (جنوبی ترین بستر سیردریا.ویکیپدیا) را می پندارد. ص.21-22. 

مطابق این نظر منظور او از این “سرزمین” که در آن اکنون ترکمن‌ها زندگی می‌کنند، سلجوقیان کوچ نشین در فرارود (به عربی ماورالنهر.مترجم)است. تالیف تحقیق شده بیرونی در دورانی نوشته شده که اتحادیه فبایل سلجوقی دیگر در مناطق سمرفند و بخارا استحکام یافته بودند. به سرزمین اوغوزها و ترکمن‌ها در دیگر آثار بیرونی نیز اشاره می‌شود. در اثر او«تفهیم» که بین سال 1034 و1029 تالیف شده ،هنگام توصیف دریای خزر بندر گورگان و شهر آبسکون در کرانه شرقی دریا قرار دارند.ص.237 [آبسکون درمصب رود گُرگان، درمحل روستای گومیش تپه قرارداشت]. 

بیرونی گزارش می‌دهد که خط کرانه دریا از اینجا به تبرستان، دیلم، باب ال ابواب(باب ابواب)، شیروان و منطقه آلان می‌رود. سپس آن تا محل تلاقی آتیل (رود آتیل.مترجم) در دریای خزر و کشور اوغوزها کشیده می‌شود، و از آنجا مجددا بسوی آبسکون می‌پیچد. ص.124.125. در آن اثر ابوریحان بیرونی کشور اوغوزها و پچِنِگ‌ها را دراقلیم هفتم قرار می‌دهد. در این اقلیم او از دژها و کوه‌هایی که در آنها ترکها بسر می‌برند سخن بمیان می‌آورد. 

بیرونی سپس از کوه‌های باشقیر، حدود سرزمین اوغوزها و پِچِنِگ‌ها، سوار، بولغار، روس‌ها و سالونیها گزارش می‌دهد. ص.145. نسخه فارسی اثر بیرونی می‌افزاید که این مردمان ترک در کوه‌ها و جنگل‌های‌غیرقابل عبور، ضمن رسیدن به سلسله جبالی تحت نام آشغارجات (بدیهی است، این تحریف نام کوه باشقیر است) سکنی داشتند. در رساله بیرونی سخن احتمالا از فبایل اوعوز است که در دامنه‌های کوه اورال زندگی می‌کردند (ص.20) . 

ابوریحان بیرونی در همان اثر، هم زمان با سرزمین‌های اوغوز، به سرزمین ترکمن‌ها نیز اشاره می‌کند‌. در اقلیم ششم – او می‌نویسد- با منزلگاه ترکان شرقی: کای، قون، خیرخیزها، قیماق‌ها، توقوزاوغوزها، سرزمین ترکمن‌ها، فاراب‌ها، سرزمین خزر و بخش شمالی دریای آنها آغاز می‌شود. ص.145،146. دراین فهرستِ خلق‌ها و ایالات کشورِ ترکمن‌ها آنطور که ما می بینیم، بین فاراب و سرزمین توقوز اوغوزها ، که در شرق ترکستان زندگی می‌کردند قرار گرفته است. از اینجا معلوم می‌شود که در ربع نخست سده یازده ترکمن‌ها در هفت رود (یا:هفت آب.مترجم) و در جریان وسطی سیردریا زندگی می‌کردند. 

آثار دیگر بیرونی توجه زیادی را در بُعد مورد مطالعه ارائه می‌کنند. بیرونی در اثر خود” القانون المسعودی”، که پس از سال 1030 تکمیل شد، به سواحل شمالی دریای خزر اشاره می‌کند. بیرونی به نزدیکی مصب رود آتیل به سرزمین اوغوزها اشاره می‌کند (ص.5). ناحیه جرجان(اورگنج-گرگانج) با بندرگاه آبسکون را او در سواحل شرقی دریای خزر فرار می‌دهد (ص .5.40). 

بیرونی در کشور اوغوزها خرابه‌های شهر افسانه‌ای بالخان در بستر قدیمی جیحون را تعیین محل می‌کند. جریان این رود به گفته او، در دوران باستان بسمت دریای آرکان(ص.180) [ و.ف. مینورسکی نشان داد که منظور از این نام دریای آرال است] منحرف می‌شود. ابوریحان مختصات جغرافیایی منقشلاق را جاییکه بندر دریایی اوغوزها واقع بود ذکر می‌کند [ بیرونی اصراردارد که این سلسله کوه‌ها را بانخیشلاق بنامد. اما در واقع سخن در مورد شبه جزیره مانغیشلاق است که در تالیف مقدسی بانغیشلاق و در تالیفات محمود کاشغری و یاقوتی- مانغیشلاق نامیده می‌شود (ص.47)]. این امر توجه را بخود جلب می کند که مانغیشلاق به شماری از ایالات و مناطق خزر اطلاق می‌شوند. بعنوان نقظه مرزی با اوغوزها بیرونی به رباط فراوه اشاره می‌کند (ص.48). 

[ فراوه یا پَراو- نام روستایی است قدیمی در ترکمنستان امروز.این روستا در 25 کیلو متری شهر سردار در استان بالخان قرار دارد. فراوه از زیستگاههای قدیمی قوم ایرانی داها بوده ونام آن هم ریشه با نام قوم ایرانی پرنی ا(بنیاد گذاران شاهنشاهی اشکانی) این ناحیه را قدیم دهستان(زیستگاه قوم داها) می گفتند.آنرا رباط فراوه نیز گفته اند.ویکیپدیا]. 

به اوغوزهای در سرحدات نوار مرزی با چادرنشینان واحه خوارزم نیزاشاره می‌شوند.(ص.241). بیرونی در سرزمین اوغوزها دهات جدید جند و خوره را جا می‌دهد [جَند شهری قرون وسطایی در سمت راست بخش‌های جنوبی رود سیردریا در فرارود بود. جند کانون اصلی سلجوقی‌ها بود اما بعدها توسط مغول‌ها ویران شد و امروزه روستایی فرسوده بیش نیست .ویکیپدیا]. ابوریحان اشاره می‌کند که این شهرها نزدیک مصب سیردریا، که به دریاچه خوارزم می‌ریخت واقع بودند (ص.51.). 

بیرونی دراثر خود “قانون” از سرزمین ترکمن‌ها نام می‌برد. او شهرهای ترکمن را سابران و سوتکند می نامد.(ص.51.). سوتکند در اثرابوالحسن جرجانی شهر “ترکمن” نامیده می‌شود. داده‌های تاریخی و جغرافیایی مندرج در آثار بیرونی امکان تعیین منطقه اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها در آستانه جنبش سلجوقی را می‌دهند. قبایل اوغوز طبق گفته بیرونی در اورال و ولگای سفلی ، در سواحل شمالی و شرقی دریای خزر و در رودخانه‌های سفلای سیر دریا زندگی می‌کردند. اوغوزهای کوچ نشین بسمت شرق مرزهای خزر، قزل آروات کنونی رسیدند. اوغوزها در استپهای هم مرز با جرجان (اورگنج- گرگانچ) و دهستان ساکن شدند و بندرگاه خود در مانغیشلاق را داشتند. آثار ابوریحان بیرونی همچنین امکان تعیین محل زیستگاه ترکمن‌ها بویژه در مناطق شرقی آسیای مرکزی را ارائه می‌دهند. تقریبا بین 1018 و سال 1030 جمعیت ترکمن در غرب جتی سو[ یدی سو-هفت آب،هفت رود.مترجم ]، درجریان وسطی سیردریا و در فرارود [ فرارود به تاجیکی و ماوراالنهر به عربی است.مترجم] وجود داشت. ترکمن‌هایی که در میانرودان (بین النهرین) آسیای میانه ساکن بودند، روشن است که اتحادیه قبایل سلجوقی نامیده می‌شوند. 

تحلیل قیاسی و سنتز داده‌های تاریخی و جغرافیایی موضوع مورد مطالعه امکان احیاء و باز آفرینی نقشه اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها در آسیای میانه در سده های ده و یازده را می‌دهد. اطلاعات مورد بررسی از اهمیت مهمی برای روشن شدن حد اکثر حدود کوچ نشینی و ویژگیهای عمل کردی حصار ها و شهرهایی که به آنها تعلق داشتند، برخوردارند. داده‌های مولفان قرون وسطی که به سده ده – ربع نخست سده یازده تعلق داشتند، امکان همچنین قضاوت درباره روابط متقابل سیاسی و اقتصادی اوغوزها و ترکمن‌ها با قبایل همسایه و مردمان آسیای میانه و شرق اروپا را می‌دهند.