عطریاد « جبار باغچه بان » درون باغ *

« من  مانند علف  صحرائی

به وسیله  باد  و باران

و تابش  نور آفتاب  آسمان  ایران  سبز شدم،

و به  رنگ  و بوی  ایرانیت  خود  افتخار دارم.

قدرت  من،  فکر من  و ایمان  من همه  ایرانی  است»

سخنان  فوق  از زبان  کسی  جاری  شده  است  که  به  راستی  هم  پس  از گذر از رنج های  فراوان ،  همچون  جان شیفته ای  با کوله  باری  از آفتاب ، شمع  وجودش  را وقف  روشنی  بخشیدن  به  زندگی  تیره  وتار آن  بخشی  از جامعه  عقب  مانده  خود کرده  بود که  آینده  سازان  واقعی  جامعه  هستند.

آموزش  به خردسالان  و تلاش  برای شکوفاندن  غنچه های  کلام  برلبان  کودکان  ناشنوای  میهنمان  ایران ، تاریخ  پر فراز و نشیبی  را پشت  سرگذاشته و راه  پر سنگلاخی  را طی  کرده  است  که  نام  جبار عسگزاده  (باغچه بان)  همواره  چون  مشعلی  فروزان  بر فراز آن  میدرخشد. 

میرزا جبار عسگرزاده  ، معروف  به  باغچه بان  به  سال  1264  شمسی  برابر با 1885 میلادی در یک  خانوادۀ  زحمتکش  وآگاه  نسبت  به  مسائل  سیاسی  و اجتماعی  درشهر ایروان  پایتخت  کنونی  جمهوری ارمنستان  چشم  بر جهان  گشود

« رضا شاطر»  پدر میرزا جبار نیز مثل  آن  ده ها  هزار نفر دیگری  که  برای  یافتن  کار و به  چنگ  آوردن لقمه ای نان ، خانه  و کاشانه  خود  ر اترک  کرده  و بابه  جان  خریدن  لطمات  زیاد به  آن  سوی  ارس  رفته  بودند، خود ر ا در جستجوی  نان  به  قفقاز رسانده   بود. 

پدر میرزا  جبار به  کارهای  مختلفی  اشتغال  داشت.  زمستانها  به کار قنادی  می  پرداخت  و تابستان ها  که  هواگرم  می  شد  به  کاربنائی  و مجسمه سازی  روی  می آورد.

«شاطررضا»  در نقل  و روایت  اشعار و داستان های  فولکلوریک  و عامیانه  مهارت  شگفت  انگیزی  داشت  و اشعار شاهنامه  فردوسی  را  بسیار زیبا  میخواند.

میرز اجبار از همان  دوران  طفولیت  همواره  در کنار پدرش  بود و در حد  توان  خود  او را  یاری  میکرد .او تحصیلات  خود را  به  شیوه  سنتی  و در مکتب  خانه  گذراند . 

هنوز پانزده  سالش  تمام  نشده  بود که  مجبور شد تا درس  و مشق  را کنار بگذارد و در کنار پدرش  به  کار بپردازد.  بیست  ساله  بود که  به  دلیل  یک  در گیری و بگو مگوی  مذهبی  راهی  زندان  شد.

در زندان  دست  به  کار در آوردن  یک  مجله  مصور فکاهی  به  نام « ملا نهیب »  زد که  بعدها  به « ملاباشی»  تغییر نام  داد. اکثر مطالب  آن  را به  دست  خود می  نوشت  و همه تصاویرش  را هم  خود او رسم  میکرد  و از طریق  همزنجیرانش  آن  را  برای  فروش  به  خارج  از زندان میفرستاد.

او پس  از بیرون  آمدن  از زندان  در کنار تدریس  خصوصی  پنهانی  به  دختران  خانواده های  آشنای  خود  که  از امکان  رفتن  به  مدرسه  محروم  بودند،  چند  داستان  منظوم  خود از جمله  داستان های  « قیزیللی یارپاق» و « بایرامچیلیق» رابه پایان رساند وآنها رابا نام جبارعسگرزاده « عاجز»، درایروان به چاپ رساند.

ازهمین دوره  بود که  میرزا جبار همکاری  خود را با  مجله  معروف  و پرآوازه  « ملانصرالدین »  که  از سال 1906 به مدیریت « میرزاجلیل محمد قلی زاده »  و باهمکاری  شاعران  و نویسندگان  خوش  نامی  مانند « میرزا علی اکبرصابر»،

« عبدالرحیم  حق وردیف » ،« محمد  سعید اردوبادی »  و با کاریکاتورهای  بی  بدیل  دو کاریکاتوریست آلمانی  به  نام های «  روتِر » و «  شِیلینگ » و « عظیم  عظیم  زاده  نقاش »  که  در تفلیس  به  چاپ  می  رسید آغازکرد.

مجله  ملانصرالدین  در سر تا سر منطقه  قفقاز خواننده  داشت  و از تاثیر گذارترین  نشریات  آن  دوره بود که  با نیشتر طنز و فکاهه  قلب  چرکین  ارتجاع  و عقب  ماندگی  جامعه  را نشانه  گرفته  بود. 

میرز اجبار در این زمان  در عین همکاری  تنگا تنگ  با مجله  ملا نصرالدین،  به  اتفاق  چند تن  از دوستان  نزدیک  خود اقدام  به نشر یک  مجلۀ  هفتگی  فکاهی  به  نام  «  لک  لک »  کرد که  مطالب  خود را به  زبان  ترکی  آذربایجانی  منتشر میکرد، از مجلۀ « لک  لک »  در مجموع  دوازده  شماره  منتشر شد.  مسئولیت  امتیاز و نشر « لک  لک »  را «  م –  میر فتح  اله  یف »  و جبارعسگرزاده  به  عهده  داشتند.  میرزا جبارعسگرزاده ،  اشعار،  داستانها،  نمایشنامه ها و دیگر مطالب  خود را با  نام های  مستعار « ع » ، «عاجز»، « م – پ »، « محکمه پیشیگی»  و«اشئک  داغلیان »  به  دست  چاپ  می  سپرد.

با شروع  جنگ  جهانی  اول  و اوج گیری وگسترش  نزاع خصمانه  و خونین  بین  مسلمانان  و ارامنه ، میرزا جبار مجبور به  مهاجرت  به  ترکیه  گشت ، درآنجا  ابتدا به  حرفه  تحویلداری  پرداخت  و سپس  مدتی  نیز فرماندار شهر« ایگدیر»  شد ، اما  پس  از چندی  بار دیگر به  قفقاز باز گشت.  مدتی از پس از باز گشتش  به  قفقاز کوشید تا در«  نوراشین »  از توابع  ایروان  مدرسه ای  برای  کودکان  باز کند که  این  بار نیز به  دلیل  آشفتگی  اوضاع جامعه  با عدم  موفقیت  مواجه  شد.

دراثر شدت  یافتن جنگ های  داخلی درسراسر روسیه  که  دامنه  آن  به  منطقه  قفقاز کشیده  شده بود وتشدید کشت  وکشتار بیرحمانه وغیر انسانی  بین  مسلمانان  و ارامنه ، که  از طرف  قدرت های  امپریالیستی  و نیروهای عثمانی  تحریک  می  شدند،  شرایط  بسیار دشواری  به  وجود آمده بود. این  شرایط  دشوار میرز اجبار رامجبور ساخت  تا  به  همراه  همسر و شریک  زندگی   خود  صفیه  میر بابائی  راهی  ایران  شود.

توصیف  سختی ها و دشواری های  توانفرسا و تاثرانگیزی  که  او و خانواده اش درجریان این  سفر پرمخاطره ازسر گذرانده اند  مو بر تن  انسان  راست  می  کند.

او خود در گفتگوهای  مختلفی که  با فرزند  هنرمندش  آقای « ثمین باغچه بان »  داشته است  به گوشه هائی از این  کوچ  پر ماجرا می پردازد که  در زیر بخش هائی  ازآن را به  نقل  از کتاب « چهره هائی از پدرم »  نوشته  ثمین باغچه بان  نقل می کنیم :

« خون ریزی ها و کشتارهای  بی  رحمانه  ارامنه  و مسلمانان  قفقاز فرونمی  نشست. در یک زمستان  یخبندان وادارشدم با خانواده  پنج  نفریم،  با یکی ازکاروان های مهاجرتی،  راه  رود  ارس  را پیش  گیرم. اما قبل از رسیدن به رود ارس ، در نزدیکی های  دهکده  « نوراشین»  من وهمه افراد خانواده ام  مبتلا به  بیماری  حصبه  شده و بی خبر از خود و جهان خارج ،  کنار هم  افتاده و با تب های  جهنمی  دست  به  گریبان  شدیم. 

نه طبیب ، نه دارو، نه پرستار و نه  لقمه ای  نان داشتیم.  یگانه  پرستار ما  دخترک  شش  ساله ای  بود به  نام ربیعه ، اوهر روز با حال  نزارش خود را به  صحرا می  کشید و برای  ما سبزی  صحرائی  می چید.  یگانه غذای  ما در مدت  بیماری ، منحصر به سبزی  « غازایاقی »  بود که  ساقه  آنرا جویده  و می مکیدیم.

من  پس از بیست و پنج  روز به هوش  آمدم. وقتی چشمم  را بازکردم، ازمختصر اثاثی  که  هنگام  فرار با خود آورده  بودیم، اثری  نبود. اثاثیه مان  را دزد  برده  بود و به جزساعت  جیبی ام  ومقدارکمی  پول  که  زیر بالش ام بود، و یک  پیراهن  و یک زیرشلواری  که  به  تنم  بود، برای  من  چیزی  باقی  نمانده بود.

از خانواده ام  هم  خبری  نبود. طبق  قانونی  که  برای  کاروان های  جنگ زده  به وجود آمده  بود، خانواده های  مهاجر مکلف  بودند بیمار حصبه ای  یا وبائی  خود را به امان  خدا رها ساخته و یا به دهاتی های  محلی سپرده  و به  راه  خود ادامه  بدهند، تا بقیه  کاروانی ها  از سرایت  این  بیماری های کشنده  در امان  باشند.

خانواده  من هم  به  موجب  این  قانون  مرا  به  روستائی ها  سپرده  و به  راه  خود ادامه  داده  بودند. دهاتی ها هم  قول  داده بودند همین که  به  هوش  آمدم  و قادر به حرکت  شدم ،  مرا به شتری  بسته  و به  قصبه «  نوراشین »  برسانند. دهاتی ها گفته  بودند در آنجا  طبیب  بزرگواری  هست ، تحصیل  کرده  روسیه  به  نام  « دکتر حسین  قلی  خان  صفی زاده».

از بیماری  حصبه  نیم  جانی  بدر برده  بودم ، اما قادر به حرکت  نبودم، هر دو پایم  از مچ  به  پائین، براثرسرمازدگی سیاه شده، انگشت های  پایم  تاول  زده  و آب  آورده  بود… دهاتی ها  مرا به  نوراشین رساندند.

جائی برای  ماندن  پیدا نمیکردم،  زیرا جنگ  زده های  وحشت  زده  هر جا و هر سوراخی  را که  قابل  سکنی  بود اشغال کرده  بودند، اما یک  دهاتی  جوانمرد تنورخانه اش  را در اختیار من گذاشت. چهاردیوار و سقف  این  تنورخانه  بر اثردود سالیان  سیاه  شده  بود و پر بود ازکک و پشه.

پنجره  نداشت.  فقط  نزدیکی  سقف  روزنه ای  داشت  برای بیرون رفتن  دود. من  شب ها درتنورخانه می  خوابیدم. روزها خود را به  کوچه  کشیده  کنار یواری  می نشستم  و به دیوار تکیه  میدادم. کسی  کوچکترین  توجهی  به من  نمیکرد. همه جنگ زده  و گرسنه ، همه  وحشت  زده، همه در انتظار قتل  و کشتاری  بودند که  ممکن  بود همین الان روی  بدهد، و هرکسی فقط  می  توانست  در فکر خودش  باشد. 

نمی داستم  که  درکجا هستم  و که  هستم . چند بار فریاد زده  بودم « اینجا کجاست؟ … » چند بار فریاد زده  بودم « من  آموزگارم … مرا کمک  کنید تا پا شوم. من  به  بچه های  شما درس خواهم داد و مزد نخواهم  گرفت …». مردم فکر کرده  بودند دیوانه ام. یک  آدم، بایک  پیراهن  و زیر شلواری،  مریض  و مردنی،  باپاهای  سرما زده  و سیاه شده،  با انگشتان تاول زده  و آب  آورده!…این چه جورآموزگاری  است؟ … روزها  می گذشت… اثراتی  که  حصبه و تب های  جهنمی اش  درمغزم  باقی  گذاشته  بود، کمتر و کمتر می  شد. یادم  آمد که گفته  بودند در« نوراشین » طبیب بزرگواری هست  تحصیل  کرده  روسیه به  نام « دکترحسین قلی خان صفی زاده »  ولی برای من  که  به  سختی  می توانستم  برای  خودم  یک  لقمه  نان  بخرم، چگونه ممکن بود از این  طبیب  تحصیل  کرده  انتظار معالجه  داشته باشم.

اما  یکی  پید اشد که  به من  کمک کرد. با کمک  او یک  لباس  نیمدار خریدم  وبا راهنمائی  او توانستم  خودم را به « دکتر حسین قلی خان»  برسانم.  دکترصفی زاده  پس  ازآگاه  شدن ازسابقه  نویسندگی  و سرگذشت  من، به خصوص  اینکه  فهمید من  یک  آموزگارهستم،  با دل سوزی  بی مانندی  مرا معاینه کرد. به  تشخیص او، برای نجات  من از« قانقاریا »  و مرگ  احتمالی، باید چهارانگشت  ازهر دو پایم … قطع  میشد.

اما این دهکده  کوچک و جنگ زده، نه  بیمارستانی  داشت  و نه جراحی … دکتر صفی زاده  درتشخیص  خود تردیدی  نداشت. برای  نجات   من این عمل حتماَ باید انجام می  شد وچاره ای  هم جز این نمی  دید که خودش این عمل را انجام  بدهد. می گفت « من پزشک هستم  اما جراح  حرفه ای  نیستم، داروی  بیهوشی  و وسائل  جراحی هم  ندارم » می گفت « اگرتحملش را داشته  باشم  او آماده  است  قسمت های فاسد شده  انگشت هایم  را با خنجرش  قطع کند …» می گفت « وسیله ای به جز خنجر ندارم و هیچ  راه  دیگری جز این به نظرم  نمی رسد». من که چاره ای جز تحمل نداشتم، گفتم  حاضرم.

دکتر صفی زاده  بدون فوت وقت  دست  به کارشد. خنجرش را در قابلمه ای  گذاشت و جوشاند بعد هم آن را با الکل ضد عفونی کرد و اولین  انگشتم را ازبالای مفصل  قطع  کرد و زخم بندی کرد. من همانطورکه  از درد به خود می پیچیدم، میگفتم :

« دکتر، من کی، کجا و چه جوری خواهم  توانست  ازشما تشکرکنم؟ …».

او مرا دلداری داده  ومی گفت « به زودی خوب  خواهی  شد و همین که خوب  شدی، به جای  تشکر، دبستان مختلطی  برای دختران و پسران «  نوراشین » دایرخواهی کرد. ازهمین حالا میتوانی  چهارنو آموز را، دو دختر و دو پسررا نامنویسی کنی. این دو دختر و پسر فرزندان من هستند و اولین شاگردان  تو درمدرسه  مختلط  نوراشین خواهند  بود».

و قرار شد یک روزدرمیان یکی ازانگشت های پایم قطع شود …مدتی  طول کشید تا بتوانم  راه  بروم  و همین که راه  افتادم  باکمک دکتر وچند نفردیگر جائی  را کرایه کرده  « مدرسه  دخترانه  وپسرانه  نوراشین » را دایر کردیم. غیر از چهار فرزند دکترصفی زاده،  دو دختر و دو پسر دیگرهم ازجمله اولین  شاگردانم  درآن مدرسه  بودند.

من هرروزسرگرم  درس می شدم. دکترصفی زاده  با کیف  پزشکی  و داروهای لازم،  وسائل  زخم بندی  وغذای سه – چهار روزه اش  سوار براسب شده  و برای  معالجه بیماران  وزخمی های  جنگ،  به دهات  اطراف  می رفت. اواز هیچ  بیماری  انتظار پول نداشت. ارمنی  و مسلمان برایش  یکی  بود. او معالجه هربیماری را، چه  ارمنی، چه  مسلمان وظیفه پزشکی و انسانی  خودمی دانست. گاهی  تعداد بیماران  و زخمی ها درحیاط  مطب  او آنقدرزیاد می شد که بوی  تعفن و چرک  و خون، هوا را پرمیکرد. اوهمه را بدون انتظار دیناری  درمان  می  کرد و اگر یک  ارمنی  زخمی شده و نتوانسته بود فرارکند، او را درخانه خود پناه  داده  و معالجه اش  میکرد. گاهی  می  گفت «  این ها که می  جنگند، نمی دانند چرا میجنگند»»

بعضی ها به  او اعتراض  کرده  می گفتند « اگر تو زخمی شده و گرفتاراین ارمنی  شده  بودی، او به جان تو رحم   نمی کرد» دکتر جواب  می داد « چونکه  نمی  فهمد …» و چیز دیگری  نمی گفت.

قصبه  نوراشین که چند ماهی  امن  و آرام بود، یک  شب  بطور ناگهانی مورد تاخت  وتاز ارامنه قرارگرفت. کشتاروقتل عام ازنو راه  افتاد. بعد مسلمانان دهات  اطراف ، به  نوراشین  تاخته و ارامنه متصرف را قتل عام کردند. نوراشین  تبدیل  به جهنمی شد که  ناچارشدیم  ازآنجا  فرار کنیم.

من و دکترصفی زاده – که حالا دو دوست جدائی ناپذیر بودیم – با او وخانواده اش- برای فراربه سرزمین آبا و اجدادی مان ایران، خودمان را به رود ارس رساندیم…». 

ومیرزا جبارکه  توانسته  بود خود را به شهر مرزی  ماکو در ایران برساند ، در پی  تلاش  و جستجوی  فراوان  برای یافتن اعضا خانواده  خود باردیگرمجبور می شود به « نخجوان» که  در منطقه  آشوب زده  قفقا زقرارداشت  بازگردد. او درنخجوان  نیز با مشکلات عدیده ای مواجه شد و بالاخره  پس از یافتن اعضا خانواده اش، باتحمل مشقات وسختی های  طاقت فرسا توانست  درسال 1298 به همراه  خانواده اش خود را از طریق جلفا  به شهر مرند  برساند.

میرزاجبار پس از ورود به مرند درمدرسه « احمدیه » این شهر مشغول به کارگشت  و دیری نگذشت که توانست دراثرسعی  و کوشش خود و با شیوه دل سوزانه  و مبتکرانه ای که  به کار می برد،علاقه  و توجه جدی  یسیاری  از اهالی  مرند را به خود جلب کند. او درکنار تدریس، به  نوشتن اشعار و نمایشنامه هائی  برای  شاگردان خود می پرداخت و برای اجرای  آنها هم، ازخود شاگردان کمک  می گرفت،  که به عنوان مثال میتوان ازنمایشنامه « خرخر» نام  برد که میرزا جبارتوانست  آن را باحمایت و پشتیبانی  میرزا آقاخان مکافات ، رئیس هیئت  مدیره  حزب تجدد، درهمان مدرسه احمدیه  و توسط  شاگردانش  به روی صحنه برد.

اوکه دراثرفعالیت های شبانه روزی خود محبوبیت شایانی  درمیان مردم  مرند و به ویژه  درمیان فرهنگیان این  شهربه دست  آورده  بود. طولی  نکشید که آوازه  شهرت میرزا جباردر شهرهای  دیگر آذربایجان  پخش  شد و به دنبال آن آقای « میرزا ابو القاسم خان فیوضات »  مدیرکل معارف وقت  آذربایجان که مرد شریف  و فرهنگ  دوستی  بود تصمیم  گرفت تا میرزا جباررا به تبریز منتقل  سازد و سرانجام  در اواخر اردیبشت  ماه  سال 1299 مردم  مرند با بی میلی  آموزگار شریف و دل  سوزخود را روانه تبریز ساختند.

میرزاجبارعسگرزاده  پس ازانتقال به  تبریز که شهر زادگاه  پدرش « شاطررضا»  بود، با جدیت تمام به کارپرداخت. اما  او که شیوه  تدریس  الفبای فارسی  را نارسا می دید، تلاش کرد تا با به کارگیری  شیوۀ  نوین و ابداعی  خود این مشکل را برطرف کند که درعمل نیز با موفقیت زیادی  روبرو شد. او با به پایان  رساندن کتاب « برنامه کارآموزگار»  درسال 1302 شروع  به  تالیف  کتاب  دیگری  باعنوان « الفبای آسان» کرد.

او درکتاب جدید خود برای  نخستین بار روش تدریس جدیدی  رامطرح  می ساخت که از آن به عنوان « متد ترکیبی »  یا « روش باغچه بان» نام می برند. درشیوۀ  جدیدِ  باغچه بان،  ابتدا کل کلمه را- که  به  آن کلید کلمه  گفته می شود- به  دانش آموز نشان  می دهند و پس  از آن حروف جدید ر ابه کودک می آموزاند.

در واقع  با این شیوه  کل  و جزء کلمه همزمان به کوکان آموخته می شود. میرزا جبار با مشاهده  کودکستان « خان زادیان » ارامنه درتبریز که درسال 1297 ساخته  شده بود، مصمم  گشت تا کودکستانی به همان سبک و سیاق درتبریز بازکند و بالاخره  پس ازتلاش های زیاد درتاریخ  23  اردیبشت  سال 1303 در مقصودیه،  کوچه  انجمن تبریز کودکستان « باغچه اطفال» را دایرکرد وازهمان تاریخ  نیز نام خانوادگی  خود را از «عسگرزاده » به «  باغچه بان »  تغییر داد.

درمیان کودکان «  باغچه اطفال »  چند کودک  ناشنوا  نیز وجود داشتند. مشاهده  حالات  آنها، توجه  جدی  آقای   باغچه بان  را به خود جلب  کرد و این مسئله  ازهمان زمان او را به حل  معضل  آموزشی  کودکان  کرولال  وا داشت.

باغچه بان ازسال 1305، کار خود را با سه پسر بچه نا شنوا آغازکرد. با اینکه  او در آموزش  به کودکان کرولال تجربه چندانی  نداشت، اما همت  و پشتکار او و علاقه خستگی ناپذیرش به آموزش  کودکان،  اورا در این راه  یاری میکرد. او درروند کارخود با کودکان ناشنوا به تجربیات جدیدی  دست  یافت و با استفاده  ازاین تجربیات « الفبای دستی گویا »  را که درنوع خود  بی  نظیر و نو بود براساس نوع  صداها و اشکال  متنوع  حروف  ابداع کرد.

درسال 1305« جبارباغچه بان » علی رغم خدمات  فرهنگی  شایان  توجه خود با مخالفت های شدید رئیس جدید  فرهنگ آذربایجان که « محسنی » نام  داشت  و فردی  به شدت  ارتجاعی بود قرار گرفت.

رئیس جدید فرهنگ  از او میخواست تا او و شاگردانش  در« باغچه اطفال»  و « مدرسه کرولال » ها، فقط  به زبان فارسی سخن بگویند. او حتی کاررابه آنجا رساند که  اواخر سال 1306 دستور انحلال  مدرسه  کرولال ها را صادر کرد. اما « باغچه بان» کسی نبود که زیربارحرف زوربرود.  دراوج کشمش  میان او و محسنی بود که رئیس  فرهنگ  فارس از او دعوت کرد تا به شیرازبرود.

سال  1306 روزهای  پایانی خود را می گذراند که « جبارباغچه بان » به همراه  خانواده اش  به شیرازرفت. اوازسال  1306 تا 1311 در شیراز به  سر برد و در پنج  سالی که  درآن شهربود « کودکستان شیراز» را راه  انداخت  و به  نوشتن  آثار مختلف شعر و نمایشنامه برای کودکان پرداخت.

 ازجمله کارهای او در این دوره  میتوان به مجموعه  شعر« زندگی کودکان »  نمایشنامه های « گرگ وچوپان »،« مجادله دو پری »، «  آتشدان زرتشت »، « خاله خزوک  و موشک پهلوان»، « پیروترب »، « شیرو باغبان» و« بازیچه الفبا» اشاره  کرد. دراین دوره  بود که جبارباغچه بان توانست  باهمکاری همسرش صفیه خانم  و« نصرالله شادروان» چند نمایشنامۀ  انتقادی  را به روی  صحنه آورد.

جبارباغچه بان در اواخر سال 1311 شیرازرا ترک کرد و به تهران آمد. قصد اوازآمدن به تهران تلاش برای ایجاد یک  بنیاد و موسئسة  پژوهشی  درباره  روانشناسی  و تربیتی بود که به دلیل عدم حمایت  و نداشتن  امکانات  مادی ازآن  صرف  نظرکرد.

باغچه بان  که شعله های  شوق آموزش به کودکان و به ویژه  کودکان  ناشنوا، جانش را می گداخت،  نتوانست  مدت  طولانی درسکوت بسربرد.

او درسال 1312 با به چاپ  رساندن اعلامیه ای  درروزنامه  اطلاعات در باره آموزش به کودکان ناشنوا، اولین کلاس آموزش به ناشنوایان درتهران را، درمطب  یکی ازرفقایش  آغازکرد. او که  ابتدا کارخود را با یک شاگرد شروع کرده  بود به مروربرتعداد شاگردانش افزوده شد. درپایان دوره تحصیلی همان سال باکمک  و یاری چند انسان خیر و بشر دوست وبا موافقت  وزارت  فرهنگ که ازشیوه  تدریس و نتیجه کارباغچه بان راضی بود، قرارشد ماهیانه چهل تومان به عنوان کمک مالی در اختیار اوگذاشته شود. به این طریق مدرسه  کرولال ها بطوررسمی آغاز به کارکرد.

درهمین زمان، جبارباغچه بان «  تلفن گنگ »  یا « سمعک استخوانی »  را اختراع کرد و آن را درتاریخ 18 فروردین 1313 به شماره  118 در اداره  ثبت  شرکت ها وعلائم  تجارتی  و اختراعات، به نام خود به  ثبت  رساند. این « سمعک» می  توانست  اصوات را ازطریق دندان به مرکز شنوائی برساند.

درسال  1314 با کمک وزارت  فرهنگ، کتاب «دستورتعلیم الفبای» باغچه بان به چاپ رسید که امروزه  نیز با عنوان « روش باغچه بان » درآموزش خردسالان  و بزرگ سالان  به کارگرفته  می شود.

درسال 1322 باغچه بان با حمایت  چند تن ازدوستان و رفقای همفکرش «جمعیت حمایت از کودکان کرولال وکور» را در تهران تاسیس  کرد و درسال 1323 توانست  آن را باعنوان « جمعیت حمایت  از کودکان کرولال»  به ثبت  برساند.

درهمین سال  اوهمچنین کتاب های « الفبای سربازان» و « کتاب  اول دبستان» را نوشت  و نشریه « ماهنامه زبان» را منتشرساخت که  درلابلای  مطالب آن، روش تازه خود را توضیح  می  داد و آن را اختیار آموزگاران کلاس اول میگذاشت.

جبارباغچه بان درسال های  1326 « الفبای خودآموز» برای سالمندان ودرسال 1327 « اسرارتعلیم وتربیت» ویا « اصول تعلیم الفبا» را به پایان رساند که هنوزهم، علی رغم گذشت  چند دهه، به عنوان یکی ازجالب ترین وموثرترین روش آموزشی  درمدارس  مختلف ایران مورد استفاده قرارمی گیرد.

دراسفند ماه 1328 به کوشش  جبارباغچه بان  برنامه  و اساسنامه کامل دوره  پنچ ساله  تحصیل  ناشنوایان برای آموزش زبان وحرفه، ازطریق استفاده از« الفبای دستی گویا» توام با روش شفاهی، تهیه و به تصویب رسید.

درسال 1330 « کانون کرولال ها»  توسط باغچه بان بنیاد گذاشته شد و مدیریت آن نیز به یکی ازشاگردانش  سپرده شد. در اوائل سال 1332 اولین کلاس  تربیت  معلم ناشنوایان، باهمکاری  دانشسرای  مقدماتی، درآموزشگاه  باغچه بان گشایش  یافت  و چنین بود که  اولین گام در راه آموزش رسمی معلمان کودکان  استثنائی  برداشته شد.

در جریان  کودتای آمریکائی – انگلیسی  28  مرداد 1332 جبارباغچه بان  نیزبازداشت شد. او حتی درزندان نیز دست از آموزش به دیگران  برنداشت  و با استفاده ازامکانات محدود زندان، کلاس سواد آموزی به راه  انداخت. کودتاگران، اورا مدتی  نیزبه قلعه فلک الافلاک  درخرم آباد فرستادند.

درمورد علت  بازداشت او این احتمال وجود دارد که کسی به شرکت  او در یکی ازکنگره های  حزب توده ایران اشاره ای  کرده  باشد ولی ازآنجا که مزدوران کوتاچی  نتوانستند چیزی علیه او بیابند، پس ازچند ماه  اورا رها ساختند. باغچه بان پس از خروج اززندان نیزکماکان  به فعالیت های فرهنگی خود ادامه داد.

او درسال  1337  ترجمه  رباعیات  حکیم عمر خیام  را به پایان  برد و آن را به چاپ رساند

درسال  1343 « کتاب حساب »  را به  نگارش  در آورد که آن را نیز برای  کودکان ناشنوا نوشته  بود ودرآن شیوه آموزش  حساب به کودکان  کرولال  را به  آموزگاران می آموخت. درهمان سال او دست  به ساختن وسیله ای  به نام « گاهنامه» زد که با آن می شد چگونگی بلند و کوتاه  شدن روزها را به کودکان یاد داد.

جبارباغچه بان درماه های  پایانی عمرخود با نیت وهدف  تشویق  مردم به تجلیل وگرامی داشت انسانهای خیرونیکوکاردرزمان حیاتشان دوکانون « جمعیت سلام » و « گرامیداشت » رابنیاد گذاشت و جزوه ای  نیزتحت عنوان « آدمی اصیل» به رشته تحریر در آورد.

جبارباغچه بان، فرزند صدیق و بی پیرایه مردم، انسان بزرگی که خود را«خدمتگذارباغ آتش» می دانست وبا هیمه وجودش همواره میکوشید تا شعله های  فروزان زندگی را هرچه  شعله ورتر کند، درشامگاه  پنجم آذر ماه  1345  چشمانش را برای همیشه  بست  و به ابدیت پیوست.

                                                                ***

آخرین لحظه های زندگی  جبارباغچه بان را که برروی تختی دربیمارستان  میثاقیه  سپری شد، فرزند  او، استاد ارجمند ثمین باغچه بان با قلمی شیوا درکتاب خود « چهره هائی ازپدرم »  چنین توصیف کرده است :

« روزپنجم آذرماه  بود. ثمینه  و پروانه  شب را در بیمارستان، بالای  سر او گذرانده بودند. بعد ازظهرمن و همسرم اِولین به بیمارستان رفتیم و آنها به خانه برگشتند. اِولین … کنار تختخواب او نشست. دستش را توی دستش گرفت و نوازشش کرد وگفت : « بابا، میخواهید براتون  یک  آوازمحلی  ترکی بخوانم ؟ » پدرم  یهوبه خودآمد. درد را ازیاد برد. سرا پا توجه ودقت شد. باصدائی که ازدرد وهیجان می  لرزید گفت : « بخوان اِولین …بخوان …بخوان …!».

اِولین سرش را برسراو نزدیک تر کرد و آخرین زیر و بم های یک موسیقی وآخرین کلمات یک  آواز را، درآخرین آوازی که  باید می شنید، درگوش های اوریخت :

« آتش می سوزد

اما دیگ  است که این سوزش رامی داند

دردی را که بلبل می کشد،

                               نه گل

                                   بلکه خزان می داند

شب را ازبیمار بپرس، لیلا…!»

آوازکه تمام شد، پدرم  مثل اینکه ازخواب  پریده باشد، به خودآمد. به آخرین سطرشعر اعتراض کرد. صدایش ازدرد می لرزید. عجله داشت که حرفش را بزند. گفت :

« جون من، اِولین، اِولین … “آن که نوشته،  می داند ” غلط است، کسی  این درد را برای من ننوشته. ” آن که می کشد، می داند” درست است..

دوسطر آخراین آوازرا باید این طوربخوانی :

شب را ازبیمار بپرس، لیلا، این درد را « آن که می کشد» می داند!»

طرف عصرثمینه  و پروانه آمدند. من و اِولین به خانه برگشتیم. تازه به خانه رسیده  بودیم که تلفن زنگ زد. گوشی را برداشتم. صدای  خواهرم را شناختم، اما صدایش جوردیگری  بود. تاریک بود … بارانی بود … پدرم درگذشته بود.

                                                       ***

آثار ونوشته های استاد باغچه بان اعم ازداستان ، شعر، نمایشنامه ومطالب درسی بسیارزیاد است. درزیربه نام تعدادی ازآنهاکه شناخته شده اند اشاره می کنیم :

1- قیزیللی یارپاق 

2 – بایرامچیلیق

3 – نمایشنامه  شی وباغبان

4 – نمایشنامۀ خرخر

5 – نمایشنامه گرگ وچوپان

6 – نمایشنامه مجادله دوپری

7 – نمایشنامه  آتشدان زرتشت

8 – الفبای سربازان

9 – برنامه کارآموزگار 1302

10 – الفبای آسان   1303

11 – الفبای دستی مخصوص ناشنوایان 1303

12 – بازیچه الفبا   

13 – زندگی کودکان 1308

14 – نمایشنامه خاله خزوک وموشک پهلوان 1311

15 – نمایشنامه پیر و ترب  1311 

16 – بازیچه دانش 1311

17 – دستور تعلیم  الفبا 1314

18 – علم  آموزش  برای دانشسراها 1320

19 – باد کنک 1324

20 – الفبای خود آموز برای سالمندان 1326

21 – پروانه نین کتابی 1326

22 – الفبا  1327

23 – اسرارتعلیم و تربیت  یا اصول تعلیم الفبا 1327

 24 – مجموعۀ شعرزندگی کودکان

25 – الفبای گویا 1329

26 – برنامه یک ساله 1329

 27 – کتاب اول ابتدائی 1330

28 – کتاب حساب 1334

29 – کتاب اول ابتدائی 1335

30 – آدمی اصیل ومقیاس واحدآدمی 1336

 31 – درخت مروارید 1337

32 – رباعیات عمرخیام به ترکی آذری 1337

33 – رباعیات باغچه بان 1337

34 – روش آموزش کرولال ها 1343

35 – من هم دردنیا آرزو دارم 1345

36 – بابا برفی 1346

37 – عروسان کوه 1347

38 – زندگینامه باغچه بان به قلم خودش 1356

39 – شب به سررسید 1373

40 – کبوترمن کبوترمن 1373 .      

ـــــــــــــــــــــــــ

درتهیه این مطلب ازمنابع زیراستفاده کرده ام :

1 – جنوبی آذربایجان ادبیاتی آنتالوگیاسی. چاپ 1981 باکی . جلد 2. رداکتورمیرزاابراهیموف

2 – دائرۀ المعارف اسلامی- ثمینه باغچه بان.( به نقل ازمهدی موت لو)

3 – طنزسرایان ایران ازمشروطه تا انقلاب. مرتضی فرجیان – محمدباقرنجف زاده بارفروش

چاپ ونشربنیاد.ت. تهران 1370 جلدسوم

4 – جلیل محمدقلی زاده  سئچیلمیش اثرلر چاپ 1978 آذربایجان دولت نشریاتی

5 – سایت اینترنتی جبارباغچه بان

6 – سایت اینترنتی شهیدی.ازشاگردان جبارباغچه بان

 7 – کتاب چهره هائی ازپدرم نوشته ثمین باغچه بان

*  به مناسبت ۱۹ اردیبهشت مصادف با131 – مین سالگرد زاد روزگرانقدر جبار باغچه بان

بهروز مطلب زاده