حزب تودهٔ ایران، که از ابتدای بنیان‌گذاری‌اش همواره در راه حلِ مسئلهٔ ملی بر مبنای رفع ستم ملی در چارچوب ایرانی یگانه و مستقل، پیگیرانه مبارزه کرده است، اکنون نیز با درک مسئولیت خطیر و میهنی‌اش در این راه گام برمی‌دارد و صلح و امنیت با محوریت توأمانِ استقلال ایران و احقاق حقوق خلق کُرد و همهٔ خلق‌های ساکن ایران را خواهان است.
حزب ما از دههٔ بیست خورشیدی همواره بر این باور بوده است که یکی از معضل‌های پیشِ روی جنبش ملی‌دموکراتیک مردم ایران، مسئلهٔ ملی است. یعنی مسئله‌یی که، حل درست و عقلانی آن می‌تواند جامعهٔ ما را گامی بزرگ به پیش ببرد و مانع شدن از آن می‌تواند به برپایی کانون‌های تفرقه، ناامنی و دسیسه‌چینی‌‌های استعماری و امپریالیستی هرچه بیشتر میدان دهد. حقیقت اینکه، سیاست‌های رژیم‌های حاکم بر کشور ما در هفت دههٔ اخیر، در اساس از آزادی مردم کردستان، رفع ستم ملی و تحقق حقوق طبیعی‌شان در رابطه با ادارهٔ امورشان و اشاعهٔ فرهنگ اصیل کُردی ممانعت کرده است. این ممانعت‌ها به‌درستی تجاوزی بوده است به حقوق مردم کردستان. مردم کردستان اجازه نداشته‌اند از زبان کُردی، در کنار زبان فارسی، برای تحصیلات، آموزش و حل مشکلات اداری روزمره‌شان استفاده کنند. استفاده از زبان مادری برای سخن، بیان و آموزش، استفاده از فرهنگ ملی در زندگی روزمره و آزاد بودن در برگزیدن اداره‌کنندگان زندگی اجتماعی، جزءِ حقوق نخستین هر خلق آزادی است. حزب تودهٔ ایران، از همان نخستین روزهای موجودیتش، دفاع از این حقوق را برای همهٔ اقلیت‌های ملی غیرفارس که در سرزمین ایران زندگی می‌کنند، بدون تردید و تزلزل در برنامهٔ عمل سیاسی‌اش جای داده و همواره و به‌طور پیگیر از آن دفاع کرده است و دفاع می‌کند. اسناد مصوب حزب ما همواره این مهم را منعکس کرده‌اند. کمیتهٔ مرکزی حزب تودهٔ ایران، در طوفانی‌ترین شرایط سیاسی حاکم بر کشور در خردادماه ۱۳۵۸، اعلام کرد: “حزب تودهٔ ایران احترام و شناسایی این حقوق ملی، یعنی خودمختاری اداری و فرهنگی برای خلق‌های غیرفارسی‌زبان ایران را، به‌هیچ‌وجه مغایر با اصل دفاع از وحدت ملی ایران در چارچوب خدشه‌ناپذیر تمامیتِ ارضی کشور نمی‌داند، برعکس، احترام به حقوق ملی را، یکی از مهم‌ترین پایه‌های تأمین وحدت واقعیِ داوطلبانه و ملی می‌شناسد.”
در دهه‌های اخیر، حزب تودهٔ ایران بر پایهٔ مطالعه وسیع مبارزات خلق‌های جهان در شرایطی مشابه شرایط مبارزات مردم ما و با برخوردی اصولی نخستین نیروی سیاسی چپ کشور بود که “فدرالیسم” را در حکم شکلِ سازمان‌دهی ادارهٔ سیاسی کشور اعلام کرد. کنگرهٔ ششم حزب تودهٔ ایران در بهمن‌ماه ۱۳۹۱، سیاست رسمی حزب در قبال خلق‌های ساکن کشور را طرفداری پیگیر و سرسختانه از یگانگی کشور بر اساس استقرار حکومتی فدرال در ایران، و تأمین حقوق کامل خلق‌های ایران در تعیین سرنوشت خویش، و برخوردار شدن از کلیهٔ حقوق ملی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اعلام کرده است. حزب ما معتقد است که، در این لحظه‌های تاریخی، فقط اتحاد نیروهای ملی، مترقی و دمکرات و درک عمیق این نیروها از مصالح و منافع کشور و همه خلق‌های ایران، می‌تواند توطئه‌های داخلی و خارجی را درهم شکند و تلاش‌های ارتجاع را عقیم گذارد. حزب تودهٔ ایران طرفدار تحقق حقوق فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خلق‌های ساکن ایران بر پایهٔ سیستمی فدرال است.
بررسی دقیق تجربهٔ مبارزات ملی در دیگر کشورهای کثیرالملله در سراسر جهان نشان می‌دهد که راه غلبه و ریشه‌کن کردن کامل و برگشت‌ناپذیر محرومیت‌های ملی خلق‌های زیر ستم در کشوری نظیر ایران، تنها بر بستر مبارزه برای تأمین صلح، آزادی، دموکراسی و عدالت اجتماعی در سراسر کشور امکان‌پذیر است.
سیاست های ضد مردمی رژیم ولایت فقیه در طول سی و هشت سال گذشته در اساس هدفش سرکوب خشن و خونین حقوق خلق های میهن ما بوده و این سیاست ها همچنان ادامه دارد. مقابله با این سیاست های سرکوبگرانه و ضد مردمی نیازمند درک دقیق توان نیروهای مترقی و آزادی خواه، توجه به شرایط دشوار و پیچیده منطقۀ خاورمیانه و پیوند زدن مبارزۀ خلق ها با مبارزۀ عمومی مردم میهن ما برای طرد رژیم ولایت فقیه است. آنچه مبارزهٔ تمامی دموکراسی‌خواهان و عدالت‌پیشگان میهن کثیرالملهٔ ما را به‌هم گره می‌زند، به‌وجود آوردن شرایط ضروری و پایدار برای همزیستی صلح‌آمیز همهٔ خلق‌ها و به‌طور هم‌زمان بر پاکردن ساختار حکومتی‌ای است که به‌موازات وحدت ملی، خودمختاری‌ای فراگیر، دموکراتیک و پیشرو را ممکن کند. به موازات این، حزب تودهٔ ایران بر این باور است که وجود ستم ملی و محرومیت خلق‌ها و اقلیت‌ها و واحدهای ملی از تعیین سرنوشت و داشتن فرهنگ خود، وحدت جامعه کثیرالملهٔ ما و بنابراین امکان حفاظت از استقلال و حاکمیت ملی را از بین می‌برد. بر این پایه، ما حلِ مسئلهٔ ملی را در چارچوب وطن واحد- یعنی در چارچوب حفظ تمامیت ارضی یک ایران فدرال- خواستاریم.
در برداشت حزب تودهٔ ایران از مقولهٔ حل مسئلهٔ ملی، احترام به تمایلات و آرمان‌های مردم سراسر ایران در حق تعیین سرنوشت خود مدنظر است، یعنی حقی که در مقام اصلی دموکراتیک، رضایتِ حکومت‌شوندگان از حاکمیتی منتخب و برگماردهٔ خواست دمکراتیک مردم در تمامی حیطه‌های حقوق سیاسی و مدنی و حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی را خواهان است. بر اساس این حق، مردم می‌توانند آزادانه نحوهٔ ادارهٔ سیاسی کشور را تعیین کنند و بر منابع طبیعی کشورشان حق مشترک داشته باشند. فقط در شرایط تضمین چنین حقی است که مردم همه بخش‌های کشور گسترده و کثیرالمله ایران می‌توانند صلح و توسعهٔ اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی پایدار در کشور را پیگیری کنند
به نقل از نامه مردم 19 تیر 1396
