نگاهی کوتاه به روند تکامل ادبیات ترکمن

ترجمه و گردآورنده: رحیم کاکایی
بخش نخست

آثار ادبی سده های پانزده تا بیست و یک به زبان ترکمنی

زبان ترکمنی بعنوان زبان قبایل اوغوز منطقه دریای آرال که در سده های هشتم تا نوزدهم میلادی سکنی گزیده بودند بوجود آمد. این زبان در فرایند تکاملی خود برخی ویژگیهای گروه زبان«قبچاق» را پیدا کرد، یعنی به زبان ترکی ترکیه و ازبکی نزدیک شد. علاوه بر این زبان ترکمنی بطور سنتی حاوی شمار قابل توجهی واژه های فارسی و عربی بود که در دوران شوروی به جایگزین کردن آنها با کلمات و اصطلاحات ترکمنی آغاز کردند، اما پس از اعلام استقلال ترکمنستان این فرایند متوقف شد. امروزه پنچ میلیون نفر به زبان ترکمنی در جمهوری ترکمنستان جایی که زبان دولتی آن است صحبت می کنند. ترکمنهای ایران در کناره های شرقی دریای خزر و بخشهایی از خراسان حدود دو میلیون نفر و در افغانستان بر اساس تایید حکومت حامد کرزای نفوس ترکمنها بیشتر از 2 تا 3 میلیون نفر و در عراق بنا به مدعیان ترکمن عراق جمعیت ترکمن را بین دو ونیم تا سه میلیون برآورد می کنند، یعنی 9 درصد جمعیت کشور عراق و بقیه ترکمنها در ازبکستان، ترکیه، تاجیکستان، قزاقستان و ناحیه استاورپول روسیه بسر می برند. زبان ترکمنی حدود 30 گویش و لهجه دارد که متناسب با اقوام مختلف ترکمن است. در انطباق با دوره سده های پانزده و شانزده میتوان تنها از عناصر ترکمنی در ادبیات به زبان چغتایی سخن بمیان آورد و نفوذ و تاثیر زبان چغتایی دیرتر بصورت قابل توجهی باقی ماند. نخستین تجربه استفاده از زبان ترکمنی در ادبیات به سده های پانزده و شانزده میلادی باز می گردد. کهن ترین آثار ادبیات ترکمنی اثر مذهبی و اخلاقی «رونق الااسلام» (سده1464 میلادی)«خدرقلی وفایی» از ترکمنهای خراسان بوده و بصورت شعر نوشته شده، اشعار«بایرام خان»(سده 16میلادی) وهمچنین«تبارشناسی ترکمنها»(سده 17میلادی) اثر ابولغازی خان است. تحلیل زبان و محتوای داستانهای بدون نام مولف در نوشته های سده نوزده میلادی «اصلی – کِرِم»، «غریب و شاه صنم»، «کِراوغلی»، «حویرلقه و همراه»، «ملیکه دلارام»، «ابراهیم ادهم»، «زینالعرب»، «بابا روشن» و بقیه ثبت شده اند نشان می دهند که آنها در سده های بین پانزده و هفده بوجود آمده اند و براساس به اصطلاح «سوژه های دوره گردها» ساخته شده اند، که در سرتاسر شرق شناخته شده هستند. در این آثار پیروزی عشق، شجاعت و دلاوری قهرمانانی که بر موانع غلبه می کنند و علیه نیروهای شری که توسط موجودات تخیلی و افسانه ای مانند دیوها، جنها، پریان و غیره تجسم شده اند، مبارزه می کنند، ستوده شده اند.
در داستانهای «حویرلقه و همراه»، «صایادلی همراه»، «کِر اوغلی»، « شاه صنم و غریب » موجودات تخیلی برعکس به قهرمانان در حل مشکلات دشوار کمک می کنند. در داستانهای «بابا روشن»، «ملیکه دلارام» و بقیه سخن درباره مبارزه نمایندگان اسلام – علی و یارانش- علیه «کفار» است. ویژگی شکل ادبی این رمانها- تناوب نثرها و قطعات شعرآن است. در فرهنگ فولکلور شفاهی وعامیانه بجامانده از ترکمنها- افسانه ها، ترانه ها، لطایف، ضربالمثلها ، چیستانها و غیره- همزمان قهرمانانی با اصالت نجیب از مردم عادی و ساده سر بر می آورند مانند «آلدارکؤسه»، «کلجه»، «دالیجه»، «دختران آقلامی»، «قارا آتلی قیز»(دختری با اسب سیاه) و بقیه. این قهرمانان در شرایط دشوار دراثر سخت کوشی، چابکی، زرنگی و شجاعت خود پیروز بیرون می آیند. چهره و شکل جدایی ناپذیر روند ادبیات در ترکمنها همواره یک شاعر ملی مردمی- بدیهه گو- شاعری که اغلب سواد نداشته است بوده. تا سده های 18-19 شکوفایی شعرهای ترکمنی به ظهور شاعرانی مانند «آزادی»، «اندلیب- نورمحمد غریب»، «مختومقلی»، «شیدایی»، «ذلیلی» و «غایبی» مربوط می شود. شاعر «دولت مامد آزادی»( وفات بین 1774-1742میلادی) که به رساله مذهبی- اخلاقی خود بنام «وعظ آزادی» معروف است بصورت اشعار جداگانه و داستانهای کوتاه سروده شده و همچنین منظومه «جابر انصار» و اشعارغزلی مربوط به او است. به شاعر «عندلیب- نورمحمد غریب» که در همان زمان زندگی می کرد، آثار غزلی و داستانهای «یوسف و ذلیخا»،«لیلی و مجنون»، «سعد و وقاص»تعلق دارند. زبان شعرهای «آزادی» و « عندلیب نورمحمد غریب» از زبان عامیانه دور است و بر قواعد اشعار دربار شرقی متمرکز هستند. چهره شاعر دانش آموخته و فیلسوف «مختومقلی فراعی»(1780-1731میلادی)، فرزند شاعر«آزادی» که برای ادبیات ترکمن تحول و نقطه عطفی از لحاظ گسترش مضمون آثار ادبی بود، به زبان ملی و کل ملت روی آوری. در اشعار او که بیش از 300 شعر از آنها حفظ شده میتوان به ذکر تقریبا همه کشورها،علوم، منابع ادبی شناخته شده در دوران او برخورد کرد.
او ضمن ابراز خلاقیت خود در جهت تلاش برای اتحاد ترکمنها، پا از حد مرزهای قبیله ای و قومی بیرون می گذارد. شاعر بطور گسترده از زبان مردمی استفاده کرد و بسیاری از سطور شاعرانه او به ضرب المثلهای ملی تبدیل شدند. افشاء جسورانه تناقضات دوران، صداقت عمیق، اهمیت والای هنری اشعار مختومقلی فراغی از آثار او الگویی ساخت که بهترین نمایندگان ادبیات ترکمن از آن پیروی کردند.
در اواخر سده هیجده در کنار بقاء تاثیر و نفوذ زبان چغتایی نزدیکی زبان نوشتاری با زبان گفتار شروع می شود. کارخلاقانه شاعران اواخر سده هیجده و آغاز سده نوزده توسط کسانی چون «شیدایی» شاعر ترکمن(دارای داستان تخیلی «گل و صنوبر» و اشعار غزلی است) و «غایبی»(مجموعه ای از 400 شعر) ارائه شدند. داستانویس «قربانعالی معروفی» نویسنده داستان قهرمانانه «یوسف و احمد» و داستان عشقی «سیف الملک» است. آغاز سده نوزدهم با ظهور شمار قابل توجهی از شاعران و نثر نویسان به زبان ترکمنی برجسته می شود. پیش از چیز این ظهور «شابنده» است که مولف اشعار غزلی و داستانهای تخیلی و داستانهای «گل و بلبل» «شاه بهرام»،«خوجای بردی خان»،« نجم اوغلان»، که مدح کننده شجاعت، از خود گذشتگی، قهرمان گرایی در مبارزه با دشمنان هستند. شاعر «ملا نفس»-مولف داستان «زهره و طاهر» است که نیرنگ شاهان و درباریان را برملا می ساخت و مدح کننده پیروزی حقیقت و عشق است و مانند «گل وبلبل» «شابنده» با شاهکار ادبیات ترکمن مرتبط هستند. اشعار «ملا نفس» با درخشش و قدرت تصاویر و زبان غنی متمایز است. در آثار شاعران نیمه نخست سده نوزده مانند «سیدی»،«ذلیلی»،« کمینه» انگیزه های اجتماعی برتری دارند. شاعر مبارز و جنگجو «سیدی» (1830-1758میلادی) علیه امیران بخارا جنگید و در اشعارش قبایل ترکمن را به اتحاد و مبارزه بخاطر آزادی فرامیخواند.«ذلیلی» (1844-1790) رنج و عذاب ترکمنهای ماوراء اترک را توصیف می کرد که مورد ستم اشراف، ملایان(روحانیون)، خانات خیوه و حاکمان ایرانی بودند. او خوشبختی های زمینی را می ستود و رشوه خواری و سنگدلی طبقه حاکم را افشاء می کرد. آوازه خوان فقیرترین دهقانان «کمینه» است(در 1840 فوت کرد) وی فریبکاری اشراف، ریاکاری قاضیها و روحانیون را برملا می ساخت. چرخه داستانها و طنزهای او درباره زندگی و ماجراها و سرگذشت خود«کمینه» و درگیری های او با حاکمان معروف هستند.
در میانه سده نوزده شاعرانی چون «دوست مامد»،«عاشقی»،«الله زی»،«زینهاری»،« یوسف خوجه» آثار خود را خلق کردند و شاعرانی مانند «بایلی»،«الله قلی»، «دووان» و«غارا اوغلان» بطور گسترده معروف بودند و از آثار آنها تنها اشعار جزیی و پراکنده بما رسیده است. در دهه 1860 میلادی منظومه معروف تاریخی کتاب«عبدوستار» داستانهایی درباره نبرد تکه ها با ایرانی ها نگاشته شد. در دهه 1880میلادی ترکستان توسط نیروهای روسیه تسخیر شد- درباره دفاع قهرمانانه از«گؤک دپه» آخرین سنگر ترکمنها که با ارتش تزاری پیکار کردند، شاعرانی مانند «ماتاجی»( 1884-میلادی1824) و «مسکین قلیچ»(1905-1845میلادی) در این مورد نوشتند. قلم آنها همچنین به غزلیات اجتماعی و عاشقانه نیز تعلق دارند. در سده نوزده نخستین کتاب چاپ شده به زبان ترکمنی ظاهر شد. در مدارس پیش از انقلاب ترکستان زبان تصنعی«چغتایی آسیای میانه» را آموزش می دادند، باوجود این اکثریت قریب به اتفاق مردم بی سواد بودند. زبان ترکمنی معاصر در آغاز سده بیست شروع به شکل گیری می کند که بر اساس گویش تکه است. در 1913 میلادی نخستین فرهنگ لغت روسی – ترکمنی زیرنظر «ای.آ.بلیایف» منتشر و تحت ویراستاری او گرامر زبان ترکمنی(1915میلادی) نیز چاپ شد. آغاز سده بیست ظهور موضوعات و مباحث نوینی را در ادبیات ترکمن بهمراه داشت که بیشتر انتقاد از جهالت روحانیت ترکمن، بقایای زندگی قدیمی، تبلیغ ایده های روشنگری بودند.اندیشه های بورژوازی- ناسیونالیستی «جدیدیسم» (یا جدیدیست. یک جریان اصلاحی در بین مسلمانان روسیه که بعدها به «جدیدیسم» معروف شد.مترجم) که در این دوره همه مردمان ترک زبان به آن «علاقمند بودند» بروز کرد که این پدیده در آثار نویسندگانی مانند «ملا دوردی»، «بیچاره- موخامد قلیچ( متوفی 1922 میلادی) حضور دارند. در دوره شوروی ادبیات ترکمن با موضوعات جدیدی در آثار شاعران ملی و نخستین نویسندگان و شاعران ترکمن شوروی ظاهر شد. این پروسه با غلبه بر میراث ایدئولوژیکی«جدیدیسم»، با درکی نوین از تمثالها شوروی، ایده ها و واقعیات همراه بود. نخستین ترانه ها درباره اکتبر، لنین و استالین، درباره مبارزات ارتش سرخ توسط «شاهیر بایرام» و «کِر مُلا» سروده شدند. اساساً شاعر«دوردی قلیچ» (متولد 1886میلادی) و «آتا سالیخ» (متولد 1908میلادی) موضوع ترانه های خود را گسترش دادند و ترانه هایی را درباره پیروزی های ساختمان سوسیالیسم و پیروزی های پرولتاریای جهانی، درباره قانون اساسی استالینی و دوستی خلقهای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، درباره ساختمان کالخوزها، درباره زنان آزاد شده، درباره خلبان های قهرمان ، درباره پیروزی بر دشمن سرودند. این موضوعات اساس کار و آفرینش بسیاری شاعران معروف دوران شوروی-مانند «هاللی»، «توره»، «اُراز چولاق» و دیگران شدند. به بسیاری از آنها نشانها و مدالهای دولت شوروی داده شد.
در سده بیت چندین بار مسئله انتقال خط ترکمنی، که پیشتر براساس الفبای عربی وجود داشت، به شکل الفباهای دیگر مطرح شد. در سال 1928 پس از کنگره ترکولوگها در باکو(1926) خط ترکمنی به لاتینی منتقل شد و تا سال 1940 به این شکل وجود داشت، تا اینکه دیگر در همه جمهوری های ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی انتقال به خط سیریلیک با الحاق برخی حروف اضافی و تکمیلی به اجرا در آمد. در سال 1996 میلادی در ترکمنستان دوباره به حروف لاتینی بازگشت و در خارج ار ترکمنستان استفاده از الفبای عربی را برای نوشتن ادامه می دهند. برای اولین بار شاعر ترکمن شوروی«مُلا مورت»(1930-1879میلادی) از نخستین روزهای انقلاب سوسیالیستی آنرا در اشعار خود به زبان ساده و قابل فهم برای زبان مردم ستود. نخستین نثرنویس شوروی ترکمن«آقاخان دوردییف»(متولد1904میلادی) است که در آثار خود بنام«در دریای آرزوها»،« موج شوک»، «مِرِد»،«قوربان»،«زیبایی در چنگ عقاب » درباره ساخت وساز در صحرای قره قوم، درباره مسائلی که در مسیر آزادی زنان شرق و غیره پیش می آیند نوشت.
احساسات شاعرانه درباره ساختمان سوسیالیسم در آثار دیگر ادیبان ترکمن: مانند «دوردی آقامامدوف» (متولد1904)- اشعار و نمایش نامه هایی درباره «زندگی کالخوزی سونا»،«سازمان کالخوز»،« فرزند اکتبر»؛ نویسنده«بکی سیتاکوف»(متولد1914)- اشعار فکاهی، مجموعه جوانان، داستانهای «آقچا گول(گل سفید)»،«کمونار»،«شعری در آتش»؛ نویسنده« آلتی قارلییف»- نمایشنامه های «پنبه»،«آننا گول»،« آینا»،« سال 1916»؛ «تووشان اِسِنوف»(متولد1915)نخستین زن ترکمن درام نویس و شاعر – «کمدی از زندگی کالخوزی دختر ثروتمند»، اشعار«دختران پولادین»،«لینا» بازتاب یافتند. بارزترین چهره در بین نویسندگان ترکمن- آکادمیسین فرهنگستان علوم ترکمنستان شوروی ، قهرمان کار سوسیالیستی «بردی کربابایف»(متولد 1894) است. در دهه 1920 او بعنوان شاعر و طنز نویس شروع به چاپ اثر خود کرد. در اشعار «دنیای دختران»(1927) و «بردگی»(1928) خواستار تثبیت نرم های اخلاقی شوروی و رهایی از بقایای گذشته شد. برای نخستین رمان انقلابی- تاریخی خود بنام«گام های قاطع»(1947) عنوان دارنده جایزه دولتی اتحاد جماهیر شوروی سویالیستی(1948) دریافت کرد. در سالهای جنگ کبیر میهنی داستان «قربان دوردی»(1942)، منظومه «آیلار»(1943)، نمایش نامه «برادران»(1943) و بررسی اشعار«مختومقلی»(1943) به نگارش در آمدند. در سالهای 1950-1942«بردی کربابایف»رئیس اتحادیه نویسندگان ترکمنستان بود. نوشته «درباره زندگی آئول کالخوز»- داستان «آی سلطان از سرزمین طلای سفید»(1949، جایزه دولتی اتحاد جماهیر شوروی1951)، درباره زندگی کارگران نفت- رمان «نبیت داغ» (1957)، رمان تاریخی «تولد معجزه آسا»(1965) درباره انقلابی ترکمن «ق. آتابایف» آثار پس از جنگ «کربابایف» است. «بردی کربابایف» مشغول ترجمه آثار روسی و شاعران و نویسندگان شوروی به زبان ترکمنی شد. باز میتوان نامهای شاعران و نویسندگان زیادی را برد که آثار آنها در سالهای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی آشکار شد، مانند «کمال ایشانوف»،«ساری خانوف»، «آتا کوشوتوف»، «مِرِد»، «قلیچف»، «پومما – نوری بردیف»، «چاری قولیف»، «مونتون جانمرادوف»، «احمد آخوندف گرگنلی»،،«سیدوف»، «همرایف» و دیگران. بطور کلی ادبیات ترکمن از دوره 1990-1920 ضمن بکار بستن شیوه های رئالیسم سوسیالیستی متناسب با ویژگی های ترکمنستان در چارچوب فرهنگ شوروی توسعه یافت.
دستاوردهای تردید ناپذیر و مسلم دوران شوروی را میتوان به کارهای پژوهشی مهمی که توسط تاریخ نگاران و زبان شناسان انجام شده نسبت داد که کهن ترین آثار ادبی به زبان ترکمنی را در منابع سده های 16-15 پیدا و بما رسانده اند. این پژوهشها بویژه ارزشمند هستند. زیرا تا آغاز سده بیست ترک شناسان معتقد بودند که ترکمن ها اصولاً دارای آثار ادبی مکتوب قدیمی نیستند. در دهه 1990 پس از اعلام استقلال ترکمنستان در ادبیات تمایلاتی که گرایشات جدید ی را در اوضاع اجتماعی و سیاسی جمهوری بازتاب می دادند ظاهر شدند. اثار ادبی رئیس جمهور ترکمنستان «صفرمراد نیازوف» (متولد 1940) که بیشترین محبوبیت را بدست آورد، مولف اثر دوجلدی تاریخی و فلسفی «روحنامه» و مجموعه های غزلی، از جمله «بهار معنویت من» و «عزیزان من»(2005) است. کتاب «روحنامه» (پیام معنویی) موقعیت مجموعه ای از آیین معنوی مردم ترکمن را کسب کرده است. این کتاب حاوی وصایایی از جهان معنوی ترکمن است- در باره اینکه چگونه وی باید باشد تا پیوند بین او واجداد اش مختل نشود. براساس کتاب نیازوف در تئاتر دراماتیک روسی بنام «آ.س.پوشکین» در شهر «عشق آباد» اجرای نمایش «روحنامه مقدس» به صحنه برده شد. در بخش نخست این مجموعه نثرتغزلی «نیازوف»، اثر«عزیزان من» وارد چرخه ای از داستانهای دوران کودکی، جوانی و درسهای نخستین زندگی و تجارب خود می شود و در بخش دوم –دوره شاعرانه ای است که در آن «ترکمن باشی» [رهبر ترکمن] سرزمین مادری ، مردم و تاریخ آنرا می ستاید. اثر ادبی «نیازوف» پیش از هر چیز بعنوان پدیده ای است که حفاظت از منافع نظام ایدئلوژیکی را بعهده دارد و عهده دار اتحاد و بسیج مردم ترکمن در شرایط متغیر تاریخی است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بوجود آمده. جالب است اشاره کرد که فرم ادبی «روحنامه»(پیام معنویی) در این مورد بعنوان ابزاری برای همبستگی ملت عمل می کند که حکایت از آن دارد که ژانر کتاب بزرگ(نیازروف «روحنامه» را با قرآن و انجیل مقایسه می کند) مطالبه ای در زندگی سیاسی بوده است. در جمهوری ترکمنستان هر ساله مسابقه چهره های ادبی «عصر طلایی ترکمن» برگزار می شود و اتحادیه نویسندگان نیز فعالیت می کند. بطور کلی ادبیات ترکمن توانایی انعطاف پذیری و حساس درک الگوهای فرهنگی کشورها و فرهنگهای همسایه را از خود نشان می دهد. گرایش به بدیهه نوازی که بین مردمان ترک بسیار توسعه یافته است هم در آثار شاعران ملی – مردمی و هم در آثار نویسندگان حرفه ای که در قالب تصاویر هنری ایده ها و الگو های فرهنگی نسل خود و دوران تاریخی را درک می کنند ظاهر می شوند.
—————-
منبع: دانشنامه الکترونیکی جهانی به زبان روسی.