بابک سلطانی
بالاخره بعد از چند هفته اخبار غیررسمی و شایعات اینترنتی، مقامات رسمی بهداشتی تایید کردند که دو نفر در قم مبتلا به بیماری کو-وید۱۹ یا همان کرونا شده‌اند. ویروس کرونا، خانواده بزرگی از ویروس‌هاست که بین حیوانات و انسان‌ها مشترک است که از بیماری‌هایی خفیف مانند مورادی از سرماخوردگی تا بیماری‌هایی خطرناک مانند «مِرس» (سندروم تنفسی خاورمیانه) را شامل می‌شود.
تنها چند ساعت پس از تایید ورود ویروس به ایران، همین مقامات اعلام کردند دو مبتلای به ویروس، فوت شده‌اند. با توجه به آنچه تا کنون درمورد کرونا می‌دانیم، سوالات بسیاری مطرح می‌شود. در ادامه نگاهی می‌اندازم به چند سناریوی احتمالی درباره ورود کرونا به ایران و مسیری را که پیش رو خواهیم داشت.
آمارهایی درباره کووید۱۹
کو-وی۱۹ یا ویروس جدید کرونا ویروسی از خانواده کرونا است که احتمالا در بدن یک حیوان جهش یافته و پس از انتشار بین اعضای یک گونه به انسان هم منتقل شده است. هنوز به درستی مشخص نیست عامل ابتدایی انتقال‌دهنده ویروس به انسان چه بوده است. اما در توصیه‌های نهادهای بهداشتی به مردم، بر کاهش تماس با حیوانات و رعایت امنیت در صورت تماس تاکید شده است. این توصیه‌ها را باید جدی گرفت.
تا امروز (اول اسفند ۱۳۹۸) ابتلای ۷۵هزار و هفتصد نفر در جهان به ویروس جدید کرونا تایید شده است. نزدیک به ۳درصد این افراد بر اثر بیماری جانشان را از دست داده‌اند(تا این لحظه ۲۱۲۸نفر در جهان). در چین نرخ مرگ‌ومیر بر اثر ابتلا به کرونای جدید بین مردان و زنان تفاوت مشخصی دارد. در حالی که تنها ۱/۷درصد از زنان مبتلا به ویروس جان باخته‌اند، نرخ مرگ‌ومیر مردان ۲/۸درصد بوده است.
همچنین به نظر می‌رسد ویروس جدید کرونا برای جوانان و افراد میان‌سال خطر کمتری دارد و تهدید اصلی متوجه سالمندان یا کسانی است که به هر دلیلی دستگاه‌ایمنی ضعیف‌تری دارند. از بین تمامی جان‌باختگان کرونا در چین، ۸۰ درصد مرگ‌ومیرها مربوط به افراد بالای ۶۰سال بوده است. نرخ مرگ‌ومیر مبتلایان با توجه به رده سنی‌شان در جدول زیر آمده است.
کرونا در ایران
با کنار هم قرار دادن آمار شیوع و تلفات بر اثر ویروس جدید کرونا، و با در نظر گرفتن خبر فوت دو نفر در قم بر اثر این ویروس، میتوان سناریوهایی را در مورد وضعیت کنونی متصور شد.
- تعداد بیشتری مبتلا به ویروس هستند و هنوز شناسایی نشده‌اند.
- تعداد بیشتری مبتلا به ویروس هستند و شناسایی شده‌اند.
- تعداد مبتلایان در ایران کم بوده اما نرخ مرگ‌ومیر ویروس در ایران جهشی غیرقابل باور داشته است.
سناریوی اول
در صورتی که سناریوی نخست صحیح باشد، باید انتظار داشت چیزی نزدیک به صد نفر دیگر در ایران مبتلا به ویروس باشند. البته با توجه به اینکه تا این لحظه خبری از تلفات در شهرهای دیگر نیست، با فرض دقت دستگاه‌های بهداشتی میتوان انتظار داشت این تعداد از مبتلایان تنها در شهر قم باشند و خوش‌بینانه امیدوار بود که هنوز در شهرهای دیگر کشور خبری از کرونا نباشد. گرچه ساعت به ساعت اخبار جدیدی از مبتلایان جدید در شهرهای دیگر پخش و تایید می‌شود.
اگر این سناریو صحیح باشد، باید پرسید چطور دستگاه‌های سیستم بهداشت و درمان مملکت با اینکه چند هفته است بسیاری از خطر ورود کرونا به ایران می‌گویند، موفق به شناسایی مبتلایان و ناقلان احتمالی نشده است؟ بنا به اخبار رسمی دو جان‌باخته نخست کرونا در ایران، ارتباطی با خارج از کشور نداشته‌اند. با این حساب آنها در تماس با افراد دیگری که ناقل بوده‌اند، دچار بیماری شده‌اند. قرنطینه اطرافیان و خانواده دو بیمار جان‌باخته کاری صحیح و لازم است که گویا انجام شده اما کافی نیست. نگرانی از ناتوانی سیستم بهداشتی و درمانی کشور در شناسایی مبتلایان جدید، در حال گسترش است. وزیر بهداشت «پیشنهاد» داده است که «رفت‌وآمد زیارتی به قم موقتاً محدود شود». به نظر می‌رسد حتی وزیر بهداشت هم اختیار و توان و امکان عمل لازم را برای دخالت در امور برای موضوعی به این اهمیت ندارد و او فقط می‌تواند پیشنهاد بدهد.
اگر سناریوی نخست صحیح باشد، باید گفت سیستم بهداشت و درمان بسیار ناکارآمد است و این یعنی ویروس فرصت آن را خواهد داشت تا بدون ردگیری در سراسر کشور منتشر گردد. لازم به توجه است که قم و تهران فاصله چندانی ندارند و به محض رسیدن بیماری به تهران دیگر هیچ‌کس در هیچ‌کجای ایران در امان نخواهد بود. از طرفی سرمای هوا با افزایش عوارض هوای سرد، شانس انتقال ویروس از فرد به دیگران را افزایش می‌دهد و از طرف دیگر با رسیدن دوران عید نوروز و سفرها، تجمع مردم در اماکن سرپوشیده در کنار ده‌ها نفر دیگر و رسم و رسوم عید، ویروس می‌تواند در گستره‌ای وسیع بدون مشکل پخش شود.
سناریوی دوم
اگر سناریوی دوم صحیح باشد، میتوان امیدوار بود، دستگاه‌های بهداشتی و درمانی کشور توانسته باشند مبتلایان به کووید۱۹ را شناسایی کنند. در این صورت باید پرسید پس چرا مسئولین در برابر سوالات متعدد چند هفته اخیر آن را پنهان کرده‌اند؟ آیا آنها سعی کرده‌اند با پنهان کردن حقیقت از «نگرانی‌ها» بکاهند؟ آیا دادن اخبار دقیق و شفافیت به خرج دادن باعث تشویش اذهان عمومی می‌شد؟ به فرض که بشود. کدام بهتر است؟ اینکه مردم ندانند و ویروسی کشنده دست به دست در کشور پخش شود و بسیاری جانشان را از دست بدهند یا آنکه به نگرانی‌های موجه دامن زده شود و برای مقابله با بیماری برنامه‌ریزی شود؟
مسئولان پشت هر تریبونی که قرار می‌گیرند از لزوم شفافیت، بی‌پرده سخن گفتن با مردم و اطمینان به آنها می‌گویند. اما زمانی که یک بیماری کشنده در حال پخش در کشور است سکوت می‌کنند؟ از آبان ماه تا امروز چند بار شاهد این نوع رفتارها بوده‌ایم؟ دیگر اعتمادی بین مردم و مسئولین سیستم اداره کشور باقی می‌ماند؟
اگر در روزهای آینده مشخص شود که این سناریو درست بوده است، دیگر چطور میتوان به آمار و اطلاعاتی که دستگاه‌های رسمی ارائه می‌کنند اطمینان داشت؟ دیگر چطور میتوان جلوی نگرانی، ترس و واکنش‌های مردم وحشت‌زده را گرفت؟ حالا هر چقدر صداوسیما از قول مدیران و مسئولان بگویند خبری نیست یا هست. با توجه به عملکرد گذشته دیگر بسیاری اعتمادی به این حرف‌ها ندارند.
سناریوی سوم
اگر نرخ مرگ‌ومیرها ناگهان در ایران افزایش یافته باشد، برای این افزایش میتوان دو دلیل میتوان متصور بود. یا ویروس در ایران جهش کرده و نسخه‌ای جدید و بسیار کشنده از آن در حال انتشار است، یا مراکز خدمات درمانی از دادن امکانات درمانی لازم به مبتلایان عاجزاند.
گرچه احتمال آن صفر نیست، اما بعید است که ویروس ناگهان در ایران جهش کرده و نرخ مرگ‌ومیر آن ناگهان افزایش شدید یافته باشد. از طرف دیگر کنترل عوارض کشنده‌ای که در بیماران رخ می‌دهد کاری شدنی است که در کشورهای مختلف – از جمله چین – به خوبی انجام می‌شود. اگر دخالت درمانی نبود، نرخ مرگ‌ومیر بر اثر کرونا بسیار بیش از آن چیزی بود که اکنون هست.
بعید است که بیمارستان‌های کشور از دادن خدمات درمانی به بیماران در این حد عاجز باشند. گرچه سوالاتی درباره توانمندی سیستم درمانی خصوصی‌شده ایران در برابر بیماری‌ها وجود دارد. به فرض یک همه‌گیری وسیع، ممکن است از نیروهای کادرهای بهداشتی و درمانی درخواست شود که در شیفت‌های مکرر مشغول به فعالیت شوند. اما نهادی که باید این تصمیم‌ها را بگیرد همان نهادی است که سال‌هاست به اعتراضات پرستاران درباره دستمزد و شرایط کار (+ + +) توجهی نمی‌کند. در ضمن تعداد پرستاران در ایران بسیار کمتر از حتی کشورهای همسایه است که خود توان سیستم درمانی را محدود می‌کند.
همه اینها را در کنار شانس مرگ ۳۰ درصدی پرستاران بخش عفونی با ویروس کرونا باعث نگرانی مضاعف می‌شود. آیا در صورت یک همه‌گیری مانند آنچه در ووهان چین رخ داده، ساز و کار بهداشت و درمان با تمامی مشکلاتی که دارد، تاب مقاومت در برابر کرونا را دارد؟ نهادی که انتقادات بسیاری از آن وجود دارد تا جایی که حتی وزیر مربوطه‌اش شبکه توزیع دارویش را «شبکه مزخرف و پوسیده» خطاب می‌کند و بسیاری از وجود مافیای دارو و قدرت روزافزون برخی پزشکان در آن می‌گویند.
یک بیماری خفیف و کشنده
گرچه چین با قوانینی شدید به نبرد ویروس جدید کرونا رفته است، اما در مجموع باید گفت کووید۱۹ یک بیماری خفیف به حساب می‌آید. سالانه افراد بسیار بیشتری بر اثر ابتلا به آنفولانزا جانشان را از دست می‌دهند (چیزی بین ۳۰۰ تا ۶۰۰هزار نفر در جهان). اما آنچه کرونا را به تهدیدی برای سلامت عمومی بدل می‌کند، سرعت انتشار آن است.
اپیدمولوژیست‌ها (دانشمندانی که روی گسترش بیماری‌ها مطالعه می‌کنند) در تلاش‌اند تا نرخ انتشار ویروس جدید کرونا را محاسبه کنند. نرخ انتقال نشان می‌دهد که در طول دورانی که یک فرد ناقل بیماری است، ممکن است چند نفر دیگر را آلوده به ویروس کند. هنوز اتفاق نظری بین دانشمندان درباره نرخ انتقال ویروس جدید کرونا وجود ندارد. اما نتایج آماری تا کنون مشخص کرده است که تعداد مبتلایان می‌تواند به سرعت افزایش یابد و هنگامی که تعداد مبتلایان به چند هزار نفر برسد، انتظار می‌رود چند ده نفر جان باخته باشند.
کرونا گرچه می‌تواند به سرعت پخش شود اما نخست لازم است از وحشت‌زده شدن خودداری کنیم. کرونا یک ویروس است و پخش آن تابع قواعدی است. می‌توانیم راه‌های انتشار آن را بشناسیم و از خودمان در برابرش مراقبت کنیم. در صورت ابتلا وظیفه خواهیم داشت تا از دیگران در برابر ابتلا به ویروس محافظت کنیم.
در نهایت با همکاری میتوان جلوی کرونا را گرفت. اما حالا دیگر عصر نوینی از بیماری‌های واگیردار آغاز شده است. گرمایش‌جهانی نیز خطر رها شدن ویروس‌ها و بیماری‌های جدیدی را که هزاران سال پیش در خاک‌های یخ‌زده محبوس شده بودند را افزایش می‌دهد.
شاید باید گفت این بار را شانس آورده‌ایم که با یک بیماری بسیار کشنده مواجه نیستیم. اما مشخص نیست بیماری جهانی بعدی از کجا آغاز شود و با چه سرعتی پخش شود. مشخص نیست بیماری همه‌گیر بعدی چقدر کشنده باشد یا چگونه به درمان‌ها پاسخ دهد.
لازم است ساختار درمان با در نظر گرفتن این مسائل و با توجه به نفع جمعی (و نه نفع خصوصی‌ها)، تصحیح شود. در غیر این صورت، با گسترش بلایای طبیعی بر اثر تغییرات‌اقلیمی، بیشتر شدن ارتباطات جهانی که امکان انتقال بیماری‌ها را می‌دهد و گرمایش جهانی که بیماری‌های پیشاتاریخی را از دل خاک دوباره به سطح می‌کشاند، مرگ‌هایی بیشتر و بزرگتر در انتظارمان خواهد بود.
در واقع میتوان گفت هر چند کرونا خطرناک است، اما چیزهایی خطرناک‌تر از کرونا هم هستند. فقر، تبعیض، فساد ساختاری، بی‌کفایتی مدیران و برنامه‌ریزان و البته تعطیل کردن برنامه‌ریزی و واکنش غریزی به هر مشکل بزرگ و کوچک با خشم و دلواپسی. بدون شک این چیزها بیش از کرونا انسان کشته و می‌کشند.
فراموش نکنید، کرونا درمان ندارد. تنها میتوان بدن را قوی نگه داشت و در برابر عوارض آن کاری کرد. کووید۱۹ مانند سرماخوردگی یک دوره بیماری دارد. پس از پایان آن فرد مبتلا «بهبود یافته» تلقی خواهد شد. نیازی نیست به دست دراز کردن به جادو و خرافه نیست. با رعایت نکات بهداشتی و افزایش توجه عمومی به بهداشت و درمان میتوان در برابر بیماری‌های سخت هم پیروز شد. مواظبت خودتان باشید.
