هلن یافه / ترجمه‌ی عارفه طالبی
کوبا یعنی مقاومت. مقاومت در برابر جریان افسارگسیخته‌ی حاکمیت سرمایه. علی‌رغم تحریم‌هایی که در راستای انزوای کوبا و نظام فعلی آن اعمال می‌شود، این کشور در عمومی‌کردن بهداشت و درمان نمونه‌ای تحسین‌برانگیز است. در حالیکه بحران کرونا تمام دنیا را فراگرفته است، کوبا با وجود تمام محدودیت‌ها، در جایگاهی از توانمندی در حیطه‌ی بهداشت و درمان قرار دارد که نه‌تنها پزشکانش، بلکه فرآورده‌های دارویی خود را نیز به کشورهای درگیر از جمله چین و ایتالیا ارسال کرده است. این البته اولین مورد از فعالیت‌های پزشکی-درمانی کوبا در خارج از مرزهای این کشور نیست.
اواخر سال 2019 (دی‌ماه 1398) ویروس کووید 19 (بیماری کرونا) در شهر ووهان چین شناسایی شد و طی یک ماه، کل ایالت هوبای و سپس تمام دنیا را درنوردید. چین شروع به مبارزه با گسترش بیماری و درمان بیماران کرد. در بین 30 دارویی که کمیسیون ملی سلامت چین برای مبارزه با بیماری انتخاب کرد، داروی کوبایی اینترفرون alpha 2b نیز قرار داشت. شرکت changHeber (یک شرکت مشترک چینی -کوبایی) این دارو را از سال 2003 در چین تولید میکند.
داروی کوبایی اینترفرون alpha 2b در درمان بیماری‌های ویروسی با ویژگی‌های مشابه کووید 19 مؤثر بوده است. دکتر لوییس هررا مارتینز Luis Herrera Martinez (متخصص کوبایی بیوتکنولوژی) توضیح می‌دهد که: «استفاده از این دارو، از تشدید بیماری و بروز عوارض آن، که می‌تواند نهایتاً منجر به مرگ شود، جلوگیری میکند.»
کوبا اولین بار اینترفرونها را در سال 1981 برای جلوگیری از گسترش مرگبار ویروس دنگ (نوعی بیماری ویروسی که توسط حشرات منتقل می‌شود) به‌کار برد. این تجربه، توسعهی صنعت بیوتکنولوژی جزیره (کوبا) را، که در حال حاضر در جهان پیشرو است، تسریع کرد.
اولین شرکت‌های بیوتکنولوژی جهان به نام‌های Genetech و AMGen به‌ترتیب در سال‌های 1976 در سانفرانسیسکو و 1980 در لس‌آنجلس تأسیس شدند. یک سال بعد، کوبا درصدد توسعهی این صنعت برآمد. در حالیکه اغلب کشورهای در حال توسعه، دسترسی اندکی به تکنولوژی‌های جدید (recombinant DNA, human gene therapy, biosafety) داشتند، بیوتکنولوژی کوبا گسترش پیدا کرد و نقش استراتژیک پیش‌رونده‌ای را در بخش سلامت عمومی و توسعهی اقتصاد ملی ایفا کرد. همه‌ی این‌ها در زمانی روی داد که تحریمهای آمریکا به‌منظور جلوگیری از دسترسی کوبا به تکنولوژی، تجهیزات، مواد، منابع مالی و حتی تبادل دانش، اعمال می‌شد. تلاش برای عمومی‌کردن سلامت و به‌دنبال آن، حرکت سریع در راستای تبدیل تحقیقات و نوآوری به آزمون و عمل، ویژگی شاخص داستان اینترفرون کوبایی است.
اینترفرونها، پروتئین‌های سیگنال‌دهنده‌ای هستند که سلول‌ها در پاسخ به عفونت‌ها تولید و ترشح می‌کنند و به تحریک دفاع ضد ویروس در سلول‌های مجاور منجر می‌شوند. این پروتئین‌ها را اولین بار در سال 1957 جین لیندن‌مان Jean Lindenmann و آلک ایزاکس Aleck Issacs در لندن کشف کردند. در 1960 یان گرسر Ion Gresser محقق آمریکایی در پاریس، دریافت که اینترفرونها، سلول‌های لنفوسیت را برای حمله به سلول‌های تومورال در موش‌ها تحریک می‌کنند. در 1970 یک انکولوژیست آمریکایی به‌نام راندولف کلارک لی Randolph Clark Lee این تحقیقات را ادامه داد.
به‌دنبال بهبود روابط آمریکا و کوبا در دوران ریاست‌جمهوری کارتر، دکتر کلارکلی با فیدل کاسترو در کوبا ملاقات کرد و وی را از اهمیت دارویی اینترفرونها آگاه کرد. مدت کوتاهی پس از آن، یک پزشک کوبایی و یک هماتولوژیست در آزمایشگاه دکتر لی مشغول به‌کار شدند و با دانش روز در این زمینه آشنا شدند. در مارس 1981 شش پزشک کوبایی، دوازده روز را در فنلاند با یک پزشک فنلاندی به نام کاری کنتل Kari Cantell گذراندند. دکتر کانتل در دههی 1970 اینترفرونها را از سلول‌های انسانی جدا کرده و اکتشاف خود را، با ردّ حق ثبت اختراع، رایگان در دسترس همگان گذاشته بود. بدین ترتیب کوبایی‌ها تولید اینترفرون در حجم زیاد را یاد گرفتند.
طی ۴۵ روز از بازگشت این افراد به جزیره، کوبا اولین دسته‌ی اینترفرون خود را که کیفیت آن در آزمایشگاه دکتر کانتل در فنلاند تأیید شده بود، تولید کرد. این اتفاق کاملاً به‌موقع بود، زیرا چند هفته پس از آن، بیماری دنگ در کوبا شایع شد. این اولین بروز این گونه‌ی بیماریزا (که قادر به ایجاد تب‌های خون‌ریزی‌دهنده‌ی تهدیدکننده‌ی حیات است) در قاره‌ی آمریکا بود. این بیماری واگیر، سیصدوچهل هزار کوبایی را مبتلا کرد. ۱۸۰ نفر، شامل ۱۰۱ کودک جان باختند. کوبایی‌ها به CIA به‌عنوان عامل پخش ویروس در جزیره (کوبا) مشکوک بودند. آمریکا این اتهام را رد کرد، اما تحقیقی که اخیراً در کوبا انجام شده، مدعی است شواهدی دارد که نقش آمریکا را در بروز اپیدمی نشان می‌دهد.
وزارت بهداشت عمومی کوبا، مجوز استفاده از اینترفرون کوبایی را برای جلوگیری از گسترش بیماری صادر کرد. این کار به‌سرعت انجام شد و مرگ‌ومیر کاهش یافت. ماتیلا لوپز lopez matilla و کابالرو تورز caballero torez، دانشمندان کوبایی نوشتند که این گسترده‌ترین مورد پیشگیری و درمان توسط اینترفرونها در تمام دنیا بوده است. بدین ترتیب کوبا به‌خوبی به اهمیت استراتژیک نوآوری در دانش پزشکی پی برد و شروع به سرمایه‌گذاری، برای توسعهی دانش و فناوری داروهای بیولوژیک کرد. به‌همت دانشمندان و محققان کوبایی و دولت کوبا، مرکز مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی کوبا از سال ۱۹۸۶ آغاز به کار کرد، اینترفرون alpha 2b تولید شد و از آن زمان، هزاران کوبایی از مزایای آن بهره‌مند شده‌اند.
کوبا و معجزه‌ی مننژیت ب
در ۱۹۷۶ مننژیت ب و س، در کوبا واگیر شد. تا آن زمان، در سطح بین‌المللی، فقط واکسن مننژیت آ و س وجود داشت. کوبا برای واکسیناسیون همگانی، از یک شرکت فرانسوی واکسن مننژیت س وارد کرد. اما در سال‌های بعد، موارد مننژیت ب گسترش پیدا کرد. تیمی از متخصصان از مراکز پزشکی-علمی مختلف کوبا به سرپرستی زنی بیوشیمیست به نام کانسپسیون کامپا Concepcion Kampa کار شبانه‌روزی برای یافتن واکسنی علیه مننژیت ب را آغاز کرد.
در۱۹۸۴ مننژیت ب مشکل اصلی سلامت کوبا بود. سال ۱۹۸۸ و بعد از شش سال تلاش شبانه‌روزی، تیم کامپا، برای اولین بار در دنیا، موفق به تولید اولین واکسن مؤثر برای پیشگیری از مننژیت ب شد. سال‌های ۱۹۸۹ و ۱۹۹۰ سه میلیون کوبایی علیه مننژیت ب واکسینه شدند؛ واکسنی که در ایمن‌کردن ۹۵ درصد از کل جمعیت و ۹۷ درصد از گروه در معرض خطر (کودکان ۶ ماه تا ۹ سال) موفق بود. واکسن مننژیت ب کوبایی، مدال طلای نوآوری سازمان ملل را کسب کرد.
اگوستین لاژ Agustin Lage مدیر مرکز ایمنی‌شناسی مولکولی کوبا، در یک مصاحبه، در حالیکه به نمودار صعودی تعداد افراد مبتلا به مننژیت ب پیش از واکسیناسیون، و کاهش سریع موارد ابتلا به بیماری پس از واکسیناسیون، اشاره میکرد، گفت: انسان می‌تواند ۳۰ سال مداوم ۱۴ ساعت در روز کار کند تا فقط ده دقیقه از این نمودار لذت ببرد. بیوتکنولوژی به‌همین منظور شروع شد. و امروز کوبا به ۵۰ کشور دنیا، فرآورده‌های بیوتکنولوژی خود را صادر میکند.
اینترفرون کوبایی، پس از اولین کاربردش برای مبارزه با ویروس تب دنگ، کارایی و ایمنی خود را در درمان سایر بیماری‌های ویروسی شامل هپاتیت ب، س و ایدز نیز نشان داده است. در درمان برخی موارد سرطان هم از این دارو استفاده شده است.
زمان به ما خواهد گفت که آیا اینترفرون کوبایی در درمان کووید ۱۹ (بیماری کرونا) نیز می‌تواند اثربخش باشد یا نه؟
پیوند با متن اصلی:
Cuba’s Contribution to Combatting COVID-19
این مقاله بخشی است از فصل پنجم کتاب هلن یافه با عنوان: «ما کوباییم! چه‌گونه یک خلق انقلابی در دنیای پساشوروی دوام آورده.» که به‌زودی منتشر خواهد شد. معرفی کتاب در پیوند زیر:
https://yalebooks.yale.edu/book/9780300230031/we-are-cuba
هلن یافه مدرس تاریخ اقتصادی و اجتماعی دانشگاه گلاسکو، اسکاتلند و عارفه طالبی پزشک ساکن تهران است.
نقد اقتصاد سیاسی
