در قامت رنگین کمانی یک «سمفونی» پرشکوه
بهروز مطلب زاده
ایران، سرزمین شاعران بزرگِ ستایشگر زندگی است. ایران، کشوری است که در تمام طول تاریخ دیر سال خود، مردمانی با زبان ها و فرهنگ های گونه گون را درآغوش خود پرورده است. خانواده ملیت های بزرگ مردم ایران، در تاریخ طولانی همزیستی برادرانه ی خود، استبدادی مزمن و دیر سال را در قامت حکومت های استبدادی خودی و غیر خودی تجربه کرده اند.
متاسفانه، در مقاطعی از تاریخ پر افت و خیز این خانواده بزرگ، برخی حکومت ها، با تمام توش و توان خود کوشیده اند تا هویت، فرهنگ و هستی این یا آن عضو این خانواده بزرگ را نفی کنند و در جهت محو و نابودی آن بکوشند.
اما، خِردمندی پیشکسوتان آزاده و دوراندیش این ملت ها، وهم آمیزی فرهنگی و ملی این خانواده بزرگ و یکپارچه، و بویژه پیام آوران بزرگ سخن و شعر و ادب این دیار، توانسته است برهمه نابخردی های کوته بینانه حکومت های استبدادی و نیز جریان های ملی گرای تنگ نظر و نفاق افکن غلبه کند.
در تمام طول تاریخ این همزیستی پر فراز و نشیب، و در تمام سال های پیکار بی امان مردم ایران با حکومت ها ی جبار و خونریز، سلاح معجزه گر«هنر» و در گام نخست هنر شعر، آن کلید واژه مقدسی بوده، که همواره توانسته است پرچم رنگین کمانی دوستی، رفاقت، برادری و یگانگی آنان را در اهتزاز نگه دارد.
آری، بی شک درآینه «هنر» است که ما می توانیم چراغ روشن و پرفروغ دوستی و برادری میهن کثیرالمله ی خود، ایران را به وضوح به تماشا بنشینیم.
و برما است که برافروزندگان این «چراغ» مقدس را بشناسیم و بر آنان ارج بگذاریم. بی حضور هر یک از ستاره های درخشان و پر آوازه ای چون رودکی، مولوی، نظامی، فردوسی، عمر خیام، حافظ،، سعدی، طاهره قره العین، ایرج میرزا، نیما یوشیج، محمد حسین شهریار، امیر هوشنگ ابتهاج، بلوت قره چورلو (سهند)، فروغ فرخ زاد، سیاوش کسرائی، مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، نادر نادرپور، سیمین بهبهانی، فریدون مشیری، ژاله اصفهانی و بسیارانی دیگر در آسمان پر فروغ هنر ایران، آسمان دوستی و همزیستی مردم و میهن ما نه تنها چیزی کم داشت، بلکه آسمانی می بود تیره و تار و غم آلود.
از میان ستاره های درخشانی که ازآنان نام بردیم، کمتر کسی است که با محمد حسین شهریار، شاعر بلند آوازه و نام آشنای متولد تبریزِ آذربایجان آشنا نباشد.
شهریار شاعر بزرگ و جاودانه ایران زمین، شاعری است دو زبانه. غم و درد و هجران و حرمان مردمان ایران و قلب طپنده آن آذربایجان، را می توان در آیینه اشعار و سروده های او به دو زبان فارسی و ترکی آذری به جان خواند و شنید.
اشعار فارسی شهریار، در میان مردم اهل شعر و هنر بیش از آن شناخته شده است که نیازی به توضیح واضحات داشته باشد.
اما در میان سروده های شهریار به زبان ترکی آذری، که زبان مادری شاعراست، دو منظومه درخشان وجود دارد، که از شاهکارهای بی بدیل هنر شعر و شاعری است.
این دو منظومه ی زیبا و ماندگار که در میان مردم آذربایجان و همه ی آن ایرانیان زیبا بین و زیبا اندیشی که با فرهنگ و ادبیات مردم آذربایجان آشنائی دارند جایگاه والائی دارد، عبارتند از« حیدر بابا یه سلام» و «سهندیه».
در اهمیت و جایگاه منظومه ماندگار « حیدر بابا» ی شهریار همان بس، که شاعر بزرگ میهن مان، دوست و رفیق یک دل و یک جان شهریار، حافظ غزل زمانه ما، هوشنگ ابتهاج (ه .ا. سایه) در بر خورد با دوستان آذربایجانی خود، اولین سئوالی که می پرسد این است که آیا منظومه « حیدر بابا را خوانده ای؟».
و اما در باره منظومه «سهندیه» :
در میان سروده های ماندگار محمد حسین شهریار، سیر و سرگذشت منظومه حماسی زیبا و بی نظیر «سهندیه»، که خود به تنهائی، سمفونی پر شکوهی است، حکایت جالبی دارد که به گمان ما، دانستن آن برای خوانندگان بی فایده نخواهد بود.
زمان سرایش سهندیه، به سال ها وماه های پایانی دهه 1340 شمسی بازمی گردد. و این درست مصادف است با برهه ای از زندگی استاد محمد حسین شهریار که به دلائلی، انزوا گزیده است و تمایلی به دیدار هیچ کس ندارد، و لاجرم در به روی کس نمی گشاید.
بلوت قره چورلو«سهند»، که خود شاعر شناخته شده و چیره دستی است، برای دیدار شاعر هم زبان خود شهریار، به خانه او می رود، اما با تاسف کسی در به رویش نمی گشاید، در نتیجه او نیز نامه منظومی در 42 دو بند می سراید و آن را از طریق آقای بهروز دولت آبادی، برای شهریار می فرستد.
درباره تاریخ رسیدن نامه منظوم سهند به دست شهریار و سرودن منظومه «سهندیه» توسط شهریار حداقل دو روایت مختلف وجود دارد.
آقای «بیوک نواندیش نوبر» از نزدیکان شهریار، درجلد اول کتاب چهار جلدی خود« درخلوت شهریار» از جمله می نویسد :
« در زمستان 1345 آقای بهروز دولت آبادی از خویشان استاد، که جوانی هنرمند و با ذوق بود و به شعر ترکی عشق می ورزید، دو قطعه شعر ترکی به خدمت استاد می برد. یکی، از محمد راحیم شاعر نامی جمهوری آذربایجان ، و دیگری از شاعر گرانقدر آذربایجان ایران، بلوت قره چورلو، متخلص به «سهند».
عصر همان روز استاد با من تماس گرفتند و خواستند که زودتر از روال معمول به خدمت ایشان برسم. علت را پرسیدم، فرمودند « دو قطعه شعر آذری آورده اند که خیلی با احساس هستند، می خواهم آن ها را برایت بخوانم». من هم که شیفته شعرو مخصوصا شعر آذری بودم، زودتر از روال معمول خدمت استاد رسیدم …استاد، اول شعر محمد راحیم با عنوان « شهریارا آچیق مکتوب» (نامه سرگشاده به شهریار) با مطلع :
ینه جوشدو طبعیم منه ساز وئرین قیشیلا یوخدور ایشیم منه یاز وئرین
آیاغی آلتینا شهریاریمین سالماق اوچون قالی، پای انداز وئرین
( باز طبعم به جوش آمد به من ساز دهید / کاری به زمستان ندارم، مرا بهار دهید/ برای انداختن به زیر پای شهریارم، قالی و پای انداز دهید.) را تا پایان خواند و سپس، شعر «سهند» با عنوان «نامه به شهریار» :
بیر الیمده قلم، بیر الیمده کاغیذ بر دستی قلم، دست دیگرم کاغذ
خیالیم بویلانیر دامدان، دیواردان خیالم سر می کشد از دیوار، از بام
باشیمدا یار باغین گزمک هاواسی به سر، شوق گشت و گذار درباغ یار
قاپیلار باغلیدیر یول تاپیم هاردان اما، درها همه بسته است، راه از کجا جویم
… را تا پایان قرائت کرد …»
اطلاعاتی که خود من از ماجرا و تاریخ پیدایش منظومه «سهندیه» شهریار داشتم، با آنچه که توسط آقای بیوک نیک اندیش، دراین زمینه نوشته بود، تناقضی آشکار داشت، لذا من، برای اطمینان خاطر هم که شده، در تماسی با استاد بزرگوار بهروز دولت آبادی، چگونگی حکایت را از ایشان پرسیدم. ایشان نیز از سر بزرگواری برایم چنین نوشتند :
«دوست گرامی …من در سال 1348 شمسی، یکی از شعرهای «محمد راحیم» از شعرای شناخته شده جمهوری آذربایجان شوروی، با عنوان « برای شهریار» و نیز نامه منظوم محمود قره چورلو «سهند»، که او نیز آن را خطاب به شهریار سروده بود، بدست محمد حسین شهریار رساندم، و با این کار توانستم یک پل ارتباط فرهنگی بین آنان ایجاد کنم».
آقای بلوت قره چورلو، در سروده شورانگیز و پر احساس اش، با تواضع و فروتنی قابل ستایشی، خود را انسانی ساده، و مردی پشمین کلاه می نامد و شهریار را، «شهریار» بلند آوازه و پرشاّن و شکوهی، که حق دارد، تا مرد کلاه پشمی ساده ای چون او را به حضور خویش نپذیرد :
« بیر الیمده قلم، بیر الیمده کاغیذ، خیالیم بولانیر، دامدان، دیواردان
باشیمدا، یارباغین، گزمک هاواسی، قاپی لار باغلیدیر، یول تاپیم هاردان؟.
حصارین دالیندا، کؤنول وردیگیم، اویار، بیرباغ سالیب، سویو بؤلؤلدن،
هیواسی کهربا، ناری یاقوت دان، تاقی فیروزه دن، دیواری گؤلدن.
ماوی ایوانین دا، ساز چالیر زهره، بورجوندا، یای چکیب، دایانیب کیوان،
لایقی وار گیرم قصرینه من ده، قیللی پاپاغیم لان، سینیق سازیم لان.
او، بو احتشام لان، بو طمطراق لان، قاپی سین، اوزومه، آچماسا نه وار،
شاهلا رعیتین، صحبتی توتماز، من بیراوبالیام، اودیر«شهریار».
گره ک رخصت آلام، «حیدربابا» دان، یوخ جوابی بلکه، منه ورمئسین،
بیرده، شهریاردان، فرمانیم واردیر، شاعر، بیر بیرینی، اولور گورمه سین؟.
آخی، من ده سهندم، باشیم اوجادیر، ایچیمده سونمه ین، عشق آتشی وار،
من ده، صفاسی وار، گللی باهارین، باشیمی توتسادا، قارا بولود لار.
بیر الیمده اود وار، بیر الیمده سو، بیر اوزوم، قارا قیش، بیری باهاردیر،
دوستا، ایستکلیه، ایستی قوینوم وار، دشمنه، باخیشیم، شاختادی، قاردی.
لاله لی، چیچکلی، چمن لریمده، گلیب یورد سالسادا، چوبان، چولوق لار،
یالوارام، صفامدان، اوز دؤندرمئسین، شهریارا لایق، « شاه یوردو» م دا وار.
کونلوم هاواسیلا، قول – قاناد آچیر، «قاف قالاسین»، آشماق دیَه اوجالیر،
قالخدیقجا بوی آتیر، داش دیوارلارا، آلیچی طرلانیم، یورولور قالیر.
دیوارلار، دیوارلار، پولاد اولسا دا، آلماس موشار اوللام، کسیب بیچَه رَم،
کولونگون بورج آللام «فرهاد» بابامین، «بیستون» اولسازدا، چاپیب گئچَه رم.
دیوارلار، دیوارلار، یول وئرین گئچیم، وولقانام، نفسیم، طوفان قوپارار،
«بولودام» سالان سا، قاشیم قاباقیم، آغلارام، عالمی، سِئللر آپارار…
ایچیمده بوغولور، دادیم، فریادیم، هاییما، نه دیوار، های وِریر، نه یار،
نه داشدان سَس چیخیر، نه ده قارداشدان، سانکی بوشلوق لاردا، ایتیر دالغالار…!
بلکه ده خیالدیر، منی سارسیدان، یاداکی، سَحردیر، یاردان آییران،
دئییرلر، دلبریم، بؤلؤل قصرینده، داردا دیر، آسیلیب تپه ساچیندان.
سهندی قورخوتماز، نه سرای، نه سِحر، «محبت» دئیلئن بیر افسونی وار،
هم «اسم اعظم» دیر، هم «اسم شب» دیر، باغلی قاپیلاری، اوزونه آچار.
آچیلون، آچیلون باغلی قاپیلار!، محبت نامینه، ایستک نامینه،
اریون، توکولون دَمیر قیفیللار، کونول خاطیرینه، اوره ک نامینه.
سانکی طوفان قوپور، گؤی گؤرولدیر بولوت لار چاخناشیر، شیمشک لر شاخیر،
اود – الو،الَه نیر یئرین اوزونه، دمیر دروازا لار، سو اولور، آخیر.
گلیر قولاغیما، اینیلتی سَسی، بوردا بیر شیر، داردا قالیب باغیریر،
دوغرودان دا، من بیر مروت سیزم، قارداشیم داردا دیر، منی چاغیریر.
چکیلون، چکیلون، یول وئرون گئچیم اوره گیم آلیشیب، آلوو ساچارام،
شهریار بوینونا، زنجیر وورالار؟ چئینه رم، گمیررم، دارتیب آچارام.
ایشله ییر قولوما، دمیر پاخلالار، زنجیر قینجیخدیریر، سانجیر، اتیمی،
جان قارداش!، هله لیک باغیشلامنی، دیه سن، اونوتدوم، اسارتیمی.
عزیز شهریاریم، باغیشلا منی، اینجیمه، داریلما، فیکرون هاردادی،
« مروت سیز» دگیل سنین قارداشین، آنجاق سنین کیمی، او دا، داردادی.
ئوزون دئمه میسن : « بیزیم ائللرده، وکیل، موکیلین خرجینی چَکَر؟»
آنا، عشق اوجاقی سونمه سین دیه، اوره گین اریدَر،چراغا توکَر!.
هریانی بیلمیرم، بیزیم دیاردا، هئچده خیال دگیل، دوستلوق، محبت،
آنجاق ایشیق ساچان، ایستی گونش ده، بعضاُ، بولود آلتدا گیزله نیر البت.
بلکه ده نه بیلیم، سلطانیم قارداش!، حقیقت ده، ایشین عیبی بیزده دیر،
همین بو ایلقارین، دوشگونویوک بیز، گناه یاد دا دگیل، ئوزوموزده دیر!.
بیر اووج کلک باز، قمارباز ایلن، پاکباز اولموشوق، پاک اوتوزموشوق،
مرد ایکن، نامرده، رحم ائله میشیک، ایندی نامردلره، محتاج اولموشوق.
دولت لیه، ساخسی لازم اولاندا، ووروب سیندیرمیشیق، ئوز کوزه میزی،
چیخدیقیمیز قیینی، بگنمه میشیک، بیز ائلی آتمیشیق، ائل بیزی آتیب.
ائلیمیزه نه گون آغلامیشیق بیز، باغین، شاختا ویریب، بوستانی یانیب،
ائل بیزه نئیله سین، نه گون آغلاسین؟ آغزی، اوچوخلاییب، دیلی باغلانیب.
ایندی اولان اولوب، کئچنلر کئچیب، جالانان سو، بیر ده، کوزیه دولماز،
دالدان آتیلان داش، توپوغا دگر، گؤز یاشی تؤکمَکلَن، یارا ساغالماز.
بو گون من سهندم، سن شهریارسان، گَل باشین اوجالداق، قوجا تبریزین،
بیر کره یاد لارین، داشینی آتاق چَکَک قایغی سینی، ئوز ائلیمیزین.
شاعریم، دنیانی نئجه گورورسن؟ دوز یئییب، دوز قابین، سیندیرانلار وار،
قدیربیلن یارا، جان قوربان ائیله، قدیر بیلمیه نه، حیف دیر ایلقار.
اوزگه چراغینا یاغ اولماق، بسدیر، دوغما ائللریمیز، قارانلیقدا دیر،
یانیب، یاندیرمایاق، یادین اوجاغین، ائویمیز سویوق دیر، قیش دیر، شاختا دیر.
دئمیرم یانمیاق، الوولانمیاق، یانماسین نیله سین، یازیق پروانه،
یانمایاق، وفاسیز یارین اودونا، یاناق ائلیمیزه، یاناق وطنه.
وفاسیز گوللرین، اوستوندن اوچاق، قوناق صداقتلی، ائل قوجاغینا،
سؤنمزعشقیمیزدن، بیر پیوند سالاق، ائلین شاختا وورموش، گول بوداغینا.
بیر یئرده قالماقدان، داریلدیق، ئولدوک، دوغما یودوموزو، دولاناق گره ک،
ائل ایلن آغلیاق، ائل ایلن گولک، اینجی میزی، وطن ساپینا دوزک.
او گوزل شهرده، عزیز دیاردا، شاعری چوشدوران، صحنه لر چوخ وار،
نیسگیل لری چوخدور، دردلی تبریزین، بیری سن ئوزون سن، عزیز شهریار!.
هله لیک بیر کیچک، داملا اولساق دا، سوزولَک، دوزولَک، داماق، گؤل اولاق،
بیزده باشیمیزی، قاتاق باشلارا، قاریشاق سولارا، آخار سئل اولاقو.
دره لردن گئچک، دنیزه چاتاق، شلتاق دالغالارا دونک، کوکره یئک،
ایستی گونش ایلن، قول – بویون اولاق، قیزیناق، ترله یک، بولودا دونک.
اوچاق او قوراخلیق، پوزقون دیارا، سوسوزوندان، دیلی چیخان داغلارا،
ییه سیز، قایغی سیز، یازسیز، باهارسیز، چیچک سیز،یارپاق سیز، بارسیز، باغلارا.
شاختالار، طوفانلار، سریمن کولک لر، اسسین اوستوموزه، بوم بوز، بوزاراق،
آغلایاق، آغنایاق، اوجا داغلاردان، دانقاز قایالاری، دیبدن قوپاراق.
چایلارا سد ووراق، دره لر دولسون، داشقین آخان سولار، هدر آخماسین،
یاشارسین قوروموش، کؤللارین کؤکی، زمیلر سوسوزدان، گویه باخماسین.
«سهند» ده گول آچسین «حیدربابا» دا، اوزه رینده چادر قورسون شهریار،
باخاق چیچکله نن یوردا، شعریازاق، شاعرده بختیار، شعر ده بختیار.
کَسَک دنیامیزدان، کینه نین کؤکون، « عشق دن یِنی بیر، قورولوش قوراق»
وئرک شیمشکلرله، قاناد قانادا، گِئدَک اولدوزلارا، گونشه قوناق.
شاعریم، سوزوموغربته سالما، قولاق آس، دنیادا گور بیر نه سس دیر،
باغروی سیخماسین، بو های هارای لار، قیریلان زنجیردیر، سینان قفس دیر»
بند پایانی این سروده زیبا و دلنشین، با مخاطب قراردادن شهریار، از او میخواهد تا این سخنان او را پشت گوش نیندازد و ازشنیدن آن دلگیر نشود، زیرا که سخن از گسستن زنجیرها و شکستن قفس ها است.
بیهوده نیست که شاعر بزرگی همچون شهریار، با خواندن این شعر سرشار از شور و شعور و زیبائیِ بلوت قره چورلو «سهند»، آن چنان به وجد می آید و مجذوب و مسحور آن می گردد که در پاسخ به آن، شعری به زیبائی و با شکوهی «سهندیه» را خلق می کند. شعری با آغازی آنچنان تند و گیرا و شور انگیز که چون سیلی طوفنده، خوانند را با خود می برد.
بگذارید توصیف تاثیر نامه منظوم سهند، بر شهریار، و چگونگی خلق «سهندیه» را از زبان شاهد عینی آن آقای نیک اندیش بخوانیم. او در صفحه 182 و 183 کتاب چهار جلدی خود «در خلوت شهریار» می نویسد : « … و سهند، در دنباله شعر متین و ظریف و لطیف اش، بسیار خالصانه و صمیمانه راز دلش را در قالب ابیاتی خیال انگیز به شهریار، چنان بیان داشته بود که گوئی حقیقت، افسانه و واقعیت به هم آمیخته و معجونی ساخته بود…
دو روز بعد وقتی به محضر استاد رسیدم، فرمودند «جوابیه شعر سهند را با شعری با نام «سهندیه» گفته ام :
«شاه داغیم،
چال پاپاغیم،
ائل دایاغیم،
شانلی سهندیم،
باشی طوفانلی سهندیم،
باشدا حیدر بابا تک،
قارلا قیرو لا قاریشیبسان،
سون ایپک تللی بولودلارلا افقده ساریشیبسان،
ساواشارکن باریشیبسان،
…
نه زبان را یارای سخن گفتن در بارۀ این شعر بود و نه قلم را توان نوشتن. تخیلات باریک، الفاظ زیبا و صنایع بدیع ادبی در هر مصرع آن موج می زد و صدای گرم استاد، لطف و گیرائی آن را دو چندان کرده بود. مرغ دلم در فضای بیکران آن مات و مبهوت مانده بود… وقتی استاد، شعر سهندیه را می خواندند، گوئی ارواح تمامی شاعران آذربایجان درآنجا حضور داشتند و عظمت و قدرت این شاعر خلف را می ستودند.
و من که اولین شنونده این شعر از زبان خود استاد بودم، سخت به آن می بالیدم و هنوز هم به آن افتخار می کنم…
چند روز بعد، آقای بهروز دولت آبادی به خدمت استاد می رسد تا نظرایشان در مورد آن دو شعر را جویا شود. وقتی استاد جواب شعرها را به آقای دولت آبادی می دهند، به قدری خوشحال می شود که گوئی گنجی یافته است و به قول استاد شهریار« شادی از چشمانش بیرون می ریخت».
آقای دولت آبادی جوابیه شعر محمد راحیم را به باکو می فرستد. آقای راحیم از این جوابیه چنان مفتخر می شود که گوئی جایزه نوبل را برده است و این مکاتبه راحیم با شهریار، نام او را برای همیشه در تاریخ ادبیات آذربایجان ثبت می کند…
انتخاب عنوان «سهندیه» از طرف استاد شهریار، در جواب سهند، نام او را مانند کوه سهند بلند آوازه می کند. و سهندِ شاعر، به خود می بالد که توجه شهریارش را به کوه پر صلابت سهند جلب نموده است و خلق «سهندیه»، هم سهند شاعر و هم کوه سهند را چشم انداز بدیعی می دهد و یاد آن دو را برای همیشه جاودانه می کند …».
نکته مهم و قابل توجه دیگری که حتمن باید آن را یاد آوری کنیم این که، منظومه «سهندیه » در سال 1354 شمسی با اجازه شهریار و از روی دست خط خود او، با صدای زیبا و پر طنین آقای منوچهرعزیزی که ازسال 1340 شمسی از تهیه کنندگان برنامه های رادیو تبریز بود برروی کاست ضبط وپخش شد .
در این نشانی : https://www.youtube.com/watch?v=gZFxQF8NREE
اکنون درست پنجاه سال از تاریخ سرایش «سهندیه» می گذرد. اما علیرغم گذشت نیم قرن «سهندیه» همچنان زیبائی وشکوهمندی خود را حفظ کرده است .
آغاز شعر:
« شاه داغیم، چال پاپاغیم، ائل دایاغیم، شانلی سهندیم،
باشی طوفانلی سهندیم.
باشدا حیدربابا تک قارلا – قیروولا قاریشیب سان،
سون، ایپک تئللی بولودلارلا افق دا ساریشیب سان،
ساواشارکن باریشیب سان.
گؤیدن الهام آلالی سّر سماواته دیئرسن،
هله آغ کورکو بورون، یازدا یاشیل دون دا گیئرسن،
قورادان حالوا ییئرسن.
دؤشلرینده، صونالار سینه سی تک، شوخ ممه لرده،
نه شیرین چشمه لرین وار.
اویاشیل تئللری، یئل هؤرمه ده آی نازلی سحرده،
عشوه لی ائشمه لرین وار.
قوی یاغیش یاغسا دا یاغسین،
سئل اولوب آخسادا آخسین،
یانلاریندا دره لر وار.
قوی قلمقاشلارین اوچسون فره لرله، هامی باخسین،
باشلاریندا هئره لر وار،
سیلدیریم لار، سره لر وار.
آو، اتک لرده نه قیزلار یاناغی لاله لرین وار،
قوزولار اوتلایاراق، نئی ده نه خوش ناله لرین وار،
آی کیمی هاله لرین وار.
گول – چیچکدن بزه ننده، نه گلین لر کیمی نازین،
اوینایار گوللو قوتازین.
سولارین، زلزله سینده، نه درین راز و نیازین،
تیتره ییرساز تئلی تک شاخه لرین چایدا – چیمنده،
یئل او تئللرده گزنده، نه کوراوغلو چالی سازین.
اؤردگین خلوت ادیب گؤلده پری لرله چیمنده،
قول – قاناد دان اونا آغ حوله آچارغمزه لی قازین.
قیش گئدیر قوی گله یازین.
هله نوروز گولو وار، قارچیچگین وار، گله جکلر،
یئل یاغیشدا یویونارکن ده گونش له گوله جکلر،
اوزلرین تئز سیله جکر.
قیشدا کهلیک هوسی ایله چؤله قاچدیقدا جوانلار.
قاردا قاقیلدایاراق نازلی قلمقاشلارین اولسون!
یا، او دؤشلرده ناهار منده سین آچدیقدا چوبانلار،
بوللو، سؤدلو سؤرولر، دادلی قاووتماشلارین اولسون!
آد آلیب سندن او شاعرکی، سن اوندان آد آلیرسان،
اونا هر داد وئره سن، یوز او مقابل داد آلیرسان.
تاری دان هر زاد آلارسان.
آداش اولدوقدا، سن اونلا، داها آرتیق اوجالیرسان،
باش اوجالدیقدا دماوند داغیندان باج آلیرسان،
شِئر الیندن تاج آلیرسان!.
اودا، شعرین، ادبین شاه داغی دیرشانلی سهندیم،
اودا، سن تک آتار اولدوزلارا شعریله کمندی،
اودا، سیمرغ دن آلماقدادی فندی،
شعر یازاندا قلمیندن گوروسن دُر سپه لندی،
سانکی اولدوزلار اَلندی،
سوز دیئنده گوره سن قاتدی گولو، پسته نی، قندی،
یاشاسین شاعر افندی!.
او نه شاعر، کی خیال مرکبینه شوو شیغایاندا،
او نهنگ آت، آیاغین توزلو بولودلاردا قویاندا،
او نه شاعر، کی داغین وصفینه مصداق اونی گؤردوم،
من سنین تک اوجالیق مشقینه مشّاق اونو گؤردوم
عشقه، عشق اهلینه مشتاق اونی گؤردوم.
لوله لنمکده دی یئر گوی، نئجه طومار صاریاندا،
گوره جکسن او زاماندا،
نه زامان وارسا، مکان وارسا، کسیب بیچدی بیر آن دا،
کئجه جکلر، گله جکلر، نه بویاندا – نه اویاندا،
نه بیلیم قالدی هایاندا؟.
باخ نه حرمت وار اونون اؤزدئمیشی، توک پاپاغیندا،
شهریارین تاجی اگمیش باشی دورموش قاباغیندا،
باشینا صاوریلان اینجی، چاریق اولموش آیاغیندا،
وحی دیر شعری، ملک لردی پیچیلدیر قولاغیندا!
آرزیلاردیر دوداغیندا.
او دا داغلار کیمی شاُنینده نه یازسام یاراشاندیر،
او دا ظالیم قوپاران قار– کولَگ ایله دوروشاندیر،
قودوزا، ظالیمه قارشی سینه گرمیش،ووروشاندیر،
قودوزون کورکونه ، ظالیم بیره لر تک داراشاندیر،
آما، وجهینده فاقیر خلقی ائیلمیش صوروشاندیر،
قارا ملت ده هنر بولسا، هنرله آراشاندیر،
قارالار لا قاریشاندیر،
صاریشاندیر!.
گئجه حقین گؤزودور، طور توره تمیش اوجاغیندا
ارییب یاغ تک، اوره ک لردی یانیرلار چیراغیندا،
می، مَحَبت دن ایچب، لاله بیتیبدیریاناغیندا،
او بیر اوغلان کی، پری لر، سو ایچرلر چاناغیندا،
اینجی قاینار بولاغیندا.
طبعی بیر سئوگیلی بولبول کی، اوخور گول بوداغیندا،
ساری سونبول قوجاغیندا،
سولار، افسانه نی سؤیلر، اونون افسونلی باغیندا،
سحرین چنلی چاغیندا.
شاعرین ذوقی، نه افسونلی، نه افسانه لی باغلار،
آی نه باغلار، کی «الف لیلی» ده افسانه ده باغلار،
اود یاخیب، داغلاری داغلار،
گول گولرسه، بولاغ آغلار.
شاعرین عالمی اؤلمز، اونا عالمده زوال یوخ،
آرزولار اوردا نه خاطیرله یه، امکاندی محال یوخ،
باغ جنّت کیمی اوردا « بو حرام دیر – بو حلال یوخ»،
او محبتده ملال یوخ،
اوردا حال دیر، داها قال یوخ،
گئجه لر اوردا گؤموش دن دی، قیزیلدان نه گونوزلر،
نه زمرّد کیمی داغلاردی نه مرمر کیمی دوزلر،
نه ساری تئللی اینکلر، نه آلا گؤزلو اؤکوزلر،
آی نئجه آی کیمی اوزلر؟.
گول آغاجلاری نه طاووس کیمی چترین آچیب الوان،
«حلّه» کروانیدی، چوولر بزه نر سورسه بو کروان،
دوه کروانی دا دغلار، یوکو اطلس دی بو حیوان.
صابرین شهرینه دوغرو، قاطاری چکمه ده سروان،
او خیالیمدا کی «شیروان»!.
اوردا قاردا یاغار، آما داها گوللر سولا بیلمز،
بو طبیعتف او طراوت ده محال دیر، اولا بیلمز،
عمر پیمانه سی اوردا دولا بیلمز.
بالیق، اولدوز کیمی گؤللرده، دنیزلرده پاریلدار،
یئل کوشولدار، سو شاریلدار.
قصرلر واردی قیزیلدان، قالالار وعقیق دن.
«رافائل» تابلوسو تک، صحنه لری عهد عتیق دن،
دویماسان کهنه رفیق دن.
جنتین باغلاری تک. باغلاری نین حور و قصوری،
دوزولوب غرفه ده، بالقوندا جواهر کیمی حوری،
الده حوری لری نین تونگ بلوری،
تؤنگؤنون گؤل کیمی «صهبای طهوری»
نه ماراقلار کی، آییق گؤزلره رؤیادی دئیرسن.
نه شافاقلارکی، درین باخمادا دریادی دئیرسن.
اویدوران جنّت ماُوادی دئیرسن.
زهره نین قصری برلیان، حصاری اینجه دی، یاقوت،
قصر جادودی، مهندس لری هاروت ایله ماروت،
اوردا «مانی» دایانیب قالمیش او صورت لره مبهوت،
قاپی قوللوقچی سی هاروت.
اوردادی شعرین، موزیکین منبعی، سرچشمه دی قاینار،
نه پریلر کیمی فواره دن افشان اولوب اوینار،
شاعر آنجاق اونی آنلا.
دولو مهتاب کیمی استخردی فواره لرایله،
ملکه اوردا چیمر، آی کیمی مهپاره لرایله،
گؤللو گوشواره لر ایله.
شعروموسیقی شاباش اولمادا، افشاندی پریشان،
سانکی آغ شاهیدی اولماقدا گلین باشینا افشان،
نه گلین لر کی، نه انلیک اوزه سورترله، نه کیرشان.
یاخا، نه تولکو نه دووشان.
آغ پری لر ساری کؤینکلی بولودلاردان انیرلر،
سود گؤلونده مَلَکَه ایله چیمیرکن، سئوینیرلر،
سئوینیرلر، اویونورلر،
قاوزاناندا هره الده دولو بیرجام آپاریرلار
سانکی چنگی لره، شاعرلره الهام آپاریرلار،
دریا قیزلارینا پیغام آپاریرلار،
دنیزین اؤرتوگو ماوی، افقون سقفی سماوی،
آینا دیر هرنه باخیرسان، یئر اولوب گؤی له مساوی،
غرق اونون شعرینه راوی،
غرفه لر، آی بولود آلتیندا اولارتک، گؤرونورلر.
گؤز آچیب – یومما، چیراغلار کیمی یاندیقدا سؤنورلر.
صحنه لر چرخ فلک تک بورولوب، گاهدا چؤنورلر،
کؤلگه لیک لر سورونورلر.
زهره ایواندا الهه شِنِلین ده گؤرونرکن،
باخیسان حافیظی ده اوردا جلالتله گؤره رسن،
نه سئورسن.
گاه گؤرن حافظ شیراز ایله بالقوندا دوروبلار،
گاه گؤرن اورتادا شطرنج قورارکن اوتوروبلار،
گاه گورن سازیله – آوازیله اگلنجه قوروبلار،
سانکی ساغر ده ووروبلار.
«خواجه» الحان اوخویاندا، هامی ایشدن دایانیرلار،
او نوا لرله پری لر، گاه اویوب، گاه اویانیرلار،
لاله لر شعله سی، الوان شیشه رنگی بویانیرلار،
نه خومار گؤزلو یانیرلار.
فضا ایستر بو افق، قوی قالا طرلانلی سهندیم،
سنی «حیدربابا» او نعره لرایلع چاغیراندا،
او سفیل داردا قالان، تؤلکو قووان شِئر باغیراندا،
شیطانین شیلاغا قالخان قاطیری نوختا قیراندا،
«دده قورقود»سسین آلدیم، دئدیم آرخامدا ایناندیم،
آرخا دوردوقدا «سهندیم»، ساوالان تک هاوالاندیم.
سنه قارشی قاوالاندیم.
«جوشغونون» دا قانی داشدی، منه بیر های لی سس اولدی،
هرسسیزبیر نفس اولدی،
«باکی» داغلاری دا، های وردی سسه، قیها اوجالدی،
اوتایین نعره لری سانکی بوتایدان دا باج آلدی،
قورد آجالدیقدا قوجالدی،
«راحیمین» نعره سی قووزاندی دئین توپلار آچیلدی،
سئل کیمی نهره قاتیلدی.
«رستمین» توپلاری سسلندی دیئن بوملار آچیلدی،
بیزه گول – غنچه ساچیلدی.
«قورخما گلدیم!» دیه سسلرده منه جان دئدی قارداش،
منه جان جان دیه رک، دشمنه قان – قان دئدی قارداش،
شهریار سؤیله مه دن، گاه منه سلطان دئدی قارداش،
من ده جانیم چیغریب، جان سنه قوربان دئدی قارداش،
یاشا اوغلان سیزه داغ دان، دلی جیران دئدی قارداش،
ائل سیزه قافلان دئدی قارداش،
داغ سیزه اصلان دئدی قارداش،
داغلی حیدر بابانین آرخاسی هر یئرده داغ اولدو،
داغا داغلار دایاغ اولدو،
آرازیم آینا – چیراغ قویمادا، آیدین شافاغ اولدو،
اوتایین نعره سی قووزاندی، اوره ک لر قولاغ اولدو،
ینه قارداش دیه رک، قاچمادا باشلار آیاغ اولدو،
قاچدیق، اوزله شدیک آرازدا، یئنه گؤزلر بولاغ اولدو،
یئنه غم لر قالاغ اولدو،
یئنه قارداش صایاغی، سؤزلریمیزبیر، صایاغ اولدو،
وصل ایگین آلمادا، ال چاتمادا، عشقیم، داماغ اولدو،
هله لیک غم سارالارکن، قایالار دؤندو، آغ اولدو،
آرازین سود گؤلو داشدی، قایالیقلاردا، باغ اولدو،
ساری سونبولره زلف ایچره اوراقلار، داراغ اولدو،
یونجالیقلار یئنه بیلدیرچینه یای یاز، یاتاغ اولدو،
گؤزده یاشلار، چیراغ اولدو،
لاله بیتدی، یاناغ اولدو،
غنچه گؤلدو بوداغ اولدو،
نه ایسه، سول دا ساغ اولدو.
ائلیمی، آرخامی گؤردوکجه ، ظالیم اووچی قیصیلدی،
سئل کیمی ظولمو باسیلدی، زینه آرخ اولدو، کسیلدی،
گول گؤزوندن یاشی سیلدی،
تور قوران اووچی آتین قوومادا سیندی، گئری قالدی،
اؤزو گئتدی، تورو قالدی.
آما حیدر بابا دا بیلدی کی بیز تک هامی داغلار،
باغلانیب قول – قولا زنجیرده، بولودلار اودور آغلار،
نه بیلیم، بلکه طبیعت اؤزو نامرده گون آغلار،
اییری یولاری آچارکن، دوز اولان قوللاری باغلار،
صاف اولان سینه نی داغلار.
داغلارین هرنه قوچو، طرلانی، جیرانی، مارالی،
هامی دوشگون، هامی پوزغون، سینه لر، داغلی، یارالی،
گول آچان یئرده سارالی.
آما ظن اتمه کی داغلار یئنه قالخان اولاجاقدیر،
محشر اولماقدادی بونلار داها وولکان اولاجاقدیر،
ظلم دنیاسی یانار کن ده تیلیت قان اولاجاقدیر،
وای… نه طوفان اولاجاقدیر!.
دئدین، آذر ائلینین، بیر یارالی نیسگیلیم من،
نیسگیل اولسام دا گولوم، بیر ابدی سئوگیلیم من،
ائل منی آتسادا، اوز گؤلشنیمین بوبلولیم من،
ائلیمین، فارسی جادا دردینی سؤیلر دیلیم من،
دیئه دوغرو نه قارانلیق ایسه ائل مشعلی یم من،
ابدیت گولویم من.
نیسگیل او چئرچی یه قالسین کی، جواهر ندی، قانمیر،
مَدَنیت دَبین ائیلیر بَدَویت، بیراوصانمیر
گون گدیر، آز قالا باتسین، گئجه سیندن بیر اویانمیر،
بیر اؤز احوالینا یانمیر!.
آتار انسان لیقی، آما یالان انسابی آتانماز،
فتنه قوزانماسا، بیرگون گئجه آسوده یاتانماز،
باشی باشلاره چاتانماز.
آما مندن صاری سن آرخایین اول، شانلی سهندیم،
دَلی جیرانلی سهندیم،
من داها عرش علا کؤلگه سی تک، باشدا تاجیم وار،
الده موسی تکی فرعونه غنیم بیر آغاجیم وار،
حرجیم یوخ ، فرجیم وار.
من علی اوغلویام، آزاده لرین مردی، مرادی،
او، قارانلیق لارا مشعل،
او، ایشیقلیق لارا هادی،
حقه ایمانه منادی!
باشدا سینماز سپریم، الده کوتلمز قیلیجیم وار!.
گفتیم که گذشت زمان نتوانسته است غباری بر سیمای با صلابت و پرشکوه این منظومه ماندگار بیفشاند، اما برای اینکه تعداد هرچه بیشتری از ایرانیان، به ویژه آنانی که با زبان ترکی آذربایجانی آشنا نیستند نیز بتوانند، ازآن لذت بیشتری ببرند، جای خالی یک ترجمه سلیس و خوب، به زبان فارسی، همواره خالی بود. البته چند تنی از دوستان آذربایجانی علاقه مند به شعر و ادبیات، علی رغم دشواری های ترجمه چنین اثری، دست به زور آزمائی هائی زدند، اما با کمال تاسف باید گفت که در این کار چندان موفق نبوده اند.
درمیان ترجمه های موجود از«سهندیه» به زبان فارسی، ترجمه آقای اکبر مدرس اول «شیوا»، از ترجمه های دیگر، به متن نزدیکتر است و می تواند تا حدودی حال و هوای سهندیه را به خواننده القا کند. آقای اکبر مدرس اول، که در کارنامه کارهای ادبی و فرهنگی درخشان خود، ترجمه ارزشمندی از« دیوان حافظ»، «رباعیات خیام»، « بابا طاهر» و چند اثر نفیس دیگر را دارد، با تسلطی که به فارسی و آذربایجانی دارد، توانسته است ترجمه آزادِ نسبتا خوب و قابل قبولی از «سهدیه» ارائه دهد.
در پایان، متن ترجمه به فارسی «سهندیه» از سوی آقای اکبر مدرس «شیوا» را ارائه می دهیم تا خوانندگانی که با زبان ترکی آذربایجانی آشنائی ندارند، نیز بتوانند از این طریق از زیبائی های کلامی این منظومه سمفونیک پرشکوه شهریار لذت ببرند :
آغاز ترجمه:
« شاه كوهم
به سر اي بره كلاهم
ايل را پشت و پناهم
قله طوفان سهندم
اي تو پر شان سهندم
زال سان تاج و سر از برف
تو اي كوه شگرف
ميزن كلاف به قاف … ايلها را تو مطاف
در تماشاي تو دل صاف
جز تو دل بر كه ببندم
تو اي كوه سهندم
مثل حيدربابا در قله پر آغشته به برفي و به برفک
ز كولاك و شقايق زده سرخک
ماه و اختر زند آنجا به تو چشمك
به طبيعت كه تويي تك
دلت از سوز درون تنگ
گهي صلح و گهي جنگ
اي جبينت دل هر ابر پر آژنگ، سهندم
جز تو كسرا نپسندم
در افق روي قلل موي سفيدت
سر آن كوه و كتل
به دل ابر سيه
داري از پنبه كله
ز آسمانت شود الهام، به ما سر سماوات بخواني
همه اسرار نهاني …. من چه دانم كه تو داني
پوستين پيچ به خود …
پوستي از بره و يا قاقم اسپيد
تا مگر آيدت از عيد نــــويد
در بهاران شنل سبز به بر خواهي كرد
سبز آن كوه و كمر خواهي كرد
عالمي را زه صفا زير و زبر خواهي كرد
كه اگر صبر كني … غوره ات حلوا گردد
وسط سينۀ چون قوي سفيدت
چه مصفا … چه مهنا… كه سر چشمه ی شهد است
چه كوثر … چونان آب مقطر …
…همه جا چشمه روان … مایه راحتي جان
كه تورا چشمه شكرين زلال است و…
زبان از هيجان و ز بيان عاجز و لال است
در سحرگاه چو آيينۀ تو برق زند …
در هماندم كه صبا بافته چون تافته
سو سبز و سنبل بهم آميخته آويخته
از قامت هر سبزه شقايق
عشَقِه سر زده پيچيده تن سبزه
به ريحان و به مرزه بر آن سنبل طيب و به شويدت
شده يك تافته از باد جدا بافته
كف هر صخره چه … چون طاقچه صف صف
همه جا برف، كه در آن طاقچه ها، در سره ها
آشيان ساخته مرغان …
كرك و كبك و كبوتر
بال گسترده سر جوجه در آن بستر پر
سقف و كف طاق همه سنگ مطبق
چونان خرقۀ ازرق
و يا مركب ابلق
همه ديواره ات از سنگ تراش
نه چو اهرام كه محصول تلاش
كه اگر باد وزد … يا كه ببارد باران
گر كشد رعد و زند برق، شود سيل روان
باكي نيست، همه جا دره و آن دامنه هاست
لاله و غنچه در آن دامنه خندان
چونان لاله عذاران
كرك و كبك به پرواز … بلبل شوريده به آواز
در بر و سكنه تو طاقچه ها باز …
بقیهاست سرصخره چو تیهو
چو دراویش کشد هو …
دام در دامنه با بَره چرند
چمن و سبزه بمانند پرند
بَره ها حین چرا گوش به آواز نی چوپانند
که صدای نی او می دانند
هاله ها از گل و بس ناله ز نی
ژاله درکاسۀ هر لاله شده باده و می
یاد آرند ز بزم جم و کیخسرو و کی
وقت آرایش ات از سنبل و از غنچه و گل
قدح لاله پر از مُل
قمریان صیحه زنند، بلبلکان نیز به غلغل
رقصد از ساز صبا کاکل گل، یا سنبل
تو در آن عرصه به ناز …
سبزه ها پیش قد سرو تو افتد به نماز
چون وزد باد در آن برکه و در چشمه
برقصند و بلرزند گل و لاله زند ابر چو خیمه
به نسیم و وزش باد … شود بلبلکان شاد
لرزد از باد سر و قامت چنگ
بربط و نی بنوا در آهنگ
یاد آرند کوراوغلو در جنگ که زند ساز گهی …
گاه زند چنگ …
پنجه باد زند ساز …
قمریان نیز به آواز
لرزه افکنده به هر شاخه نسیم
همچو مضراب به سیم
چنگک افکنده کوراوغلو در چنگ
می نوازد چه خوش آهنگ …
اردک و غاز در آن خلوت روز …
گرم در چشم چرانی خورشید
خیره مانده است به خیل پریان
که به استخر و به دریا به شنایند
حوله از بال و پر خویش گشایند
غاز با غمزه و ناز، پریان جمله به آواز
غاز و قو باز نموده است پر و بال
دهد حوله بدان ها …
تا که هر دیده نامحرم و محرم نفتد بر تن آن ها
می رود فصل زمستان … رسد از راه بهاران
باد و باران رخت از گرد بشوید
تا که سنگ و گل و خاک تو بخندد
گرد از روی شقایق بزداید
چشم در ره گل نوروز و گل برف
نوجوان به زمستان هوس صید بسر
در سر کوه و کمر، هوس کبک و کوور
کبک در برف فرو برده چو سر
یا پی درّاج و تذروند
قهقه کبک تو را باد تو ای کوه سهندم
باش تا بهمن و دی رخت به بندد …
برود سوز زمستان …رسد از راه بهاران…
چه مکرم … چه عزیز…
در بهاران که شبان
بهر یک گرده نان
دست بر در همیان
که کند نوش به جان
زان همه شیر فراوان
قاتقی از شیر بز و میش و ز آغوز لذیز…
نام بگرفته ز تو شاعر و فرزند تو
آنکه الهام بدو دادی و بگرفتی از او نام
هرچه لذت دهی اش گیری از او صد چندان
بدهد چند برابر همه چیزت یزدان …
تو که هم نام بدوئی …
چه بس آوازه ات افزون شود و نام بلند
با چنان شوکت و شاَن
گیری از کوه دماوند تو باج
بربائی ز کف شیران تاج
او که شه قلۀ شعر و ادب است
همشأن سهند است
او همانند تو از شعر …بقلاب کمند
آورد زهره و مریخ به بند
عنقریب است برد گوی هنر از کف سیمرغ
گر برد دست به قرطاس …
نور باران شود از چرخ فلک طاس
گوئیا عرش …درّ لعل فشاند بر فرش
شعر اگر ساز کند…با سخن آغاز کند
در هم آمیخته گردد …ز گل و پسته و قند
تو ندانی به چه فن و به چه طرفند
آفرین شاعر ما …دور باد از تو گزند
او چه شاعر؟ که به مصداق سهندم دیدش
مثل تو اوج وبلندی به کمندش دیدم
لیک در عاشقی و عشق به بندش دیدم
او چه شاعر؟ که اگر ترکه بیازد کفل اسب خیالش
اسب مانند نهنگش … بنهد پای سر ابر
« بمانند اپوش …»
همچو طومار ببینی که بپیچید هوا
لوله شد خاک و نوردید به هم …
تو در آن حال چه بینی؟
نه زمان است درآنجا نه مکان
به یک آن ببرّید و بینداخت
چه گذشته، چه به آتی، چه در این سو، چه در آن سو
کجا ماند و چه شد؟ من که ندانم
باز کن دیده ببین حرمت او را
بکلام خود وی
افسر شاهی به کله پوستی اش خم شده
مَلَک باد به پیش وی و ایستاده به پا
به سرش جقّه اطلس …بدو پایش چاروق
شعر او وحی و بنجواست ملائک دم گوشش
آیه جاری است از جفت دو لب
شهد بریزد
او همانند جبالست که در شأن وی
هر شرح سزاوار بود …گر بسرایم
اوست … با جور و ستم دشمن سر سخت
مقاوم به کولاک است و به بوران و به طوفان
دشمن جانی و ستمگر
چاک گریبان … به پیکار بدان ها
همچو کک در تن و در رخت ستمگر چسبان
در عوض لیک به درویش و فقیران جوشان
دائم از حال مساکین و فقیران پرسان
به رعایاست معاشر، به مداوای غم جمله مباشر
همه شب چشم به حال دگران وی نگران
آتش طور بر افروخته در خانه بدان ها
بادۀ عشق زده … لاله دمیده به عذارش …
همه دل ها شده چون آب و شده زیت چراغش
باده از چشمه زمزم زده می پر بایاغش
آب در روضۀ او زمزمه افسانه دهد سر…
در دم سر زدن و حین مه آلود سحر
هر سحر چشمۀ افسون بودش اندر باغ
طبع او بلبل شوریده که در شاخه گل هست به غلغل
سنبل زرد طلائی است در آغوش
که دُر میزند از خوشۀ آن جوش
پریان می کند از بادۀ او نوش
چشمه افسانه کند زمزمه
گویا که سروش … سِحر و افسانه ترنم در گوش
در سحرگه که نشسته به رخ سبزه و گل نم
ذوق شاعر بود آری همه چون روضۀ رضوان
پر از افسانه و دستان
وه چه روضات و چه جنَات …
که مثالش به الف لیله و لیله …
چو سامسون، چو دلیه
آتش، افشاند اگر…
کوه بسوزد…چشمه بگرید … گل بخندد
مرگ در علم شاعر نبود
نبود در همه عالم به چنین حال زوال
آرزوها همه امکان بود آنجا نه محال
همچو جنَت دگر آنجا چه حرام و چه حلال…
نیست در عشق زوال، حال بینی تو در آنجا، نه که قال …
شب در آنجاست ز نقره … روزها هست طلا …
باغ ها همچو زمرد …راه ها جمله ز مرمر
گاوها یال طلا … چشم ها همچو گوزن
بین چونان ماه رخان … مهر عذاران
چتر گل باز نموده است …
چو طاووس …درخت گل الوان …
کاروان در دل صحراست روان
بارشان اطلس و ابریشم و دیباست
کاروان شتر از دره و کوه …
به نشیب و به فراز … اندر این راه دراز
راه ابریشم از اینجاست
بارها اطلس و ابریشم و دیباست …
ساربان می کشد این دسته قطار به هر شهر و دیار
ساربان شوق بسر دیدن صابر دارد
می کشد قافله آنجا …به دیار و سوی شیروان
برف آنجاست تلمبار
لیک زنده است گل و گلشن و گلزار
این طبیعت به طراوت نبود در همۀ شهر و دیار
که محال است چنین کار
عمر آنجاست چه پر بار
اندر آن شهر و دیار است چه استخر و چه دریا
دماغه است و خلیج است مصفا
مرغ ها همچو پری ها به شتابند و به پرواز
لک لک و قو به بر اردک و غاز
به شنا خیل پلیکان و یا دخترکان
غاز ها در طیران جمله به هر سو
پری زاد و پری رو
تن شان شیشه و مرمر
چو شمشاد و چوعرعر
می درخشند به مانندۀ اختر
به استخر و به دریا
ماهیان جمله به رقصند و تقلّا
چونان لولؤ و لالا
آبشاران چو بریزند صف دُر و گهر
وه که چه دارند تماشا؟
باد در زوزه، خروشد انهار
کاخ هائی ز برلیان و زبرجد
خشت اش از زمرَد و بسَد
قلعه ها زمره عقیق ، همه لعل است و ز یاقوت
حاجبان اند زهاروت و ز ماروت
مثل آثار رافائیل، مانده از عهد عتیق
همه یاقوت و عقیق
به بود کهنه رفیق
مثل روضات جنات است، چونان لولؤ و مرجان
همه جا صف زده حوری
کفشان جام بلوری
تنگ ها پر ز شراب است طهوری
چه نشاط و چه سروری؟
که به دل ها به ماننده رویاست تو گوئی …
که در آنجا چه شفق ها به افق هاست
که اگر ژرف ببینی،
همه دریای شراب است تو گوئی
نشئه ده جنت مأوا است تو گوئی
کاخ زهره است برلیان
باره ها هست ز یاقوت و ز مرجان
قصر جادوئی آنجا است ز هاروت
خادم او شده ماروت
مانی ایستاده بدانجا،
سر انگشت به دندان شده مبهوت
منبع شعر و ترانه است
که چون چشمه ی جوشان به خروش است
چون که فواره دُر افشان شود آنجا
پریان نیز به جوش آید و رقصان شود آنجا
آب ها در صف فواره به افشان
قطراتش چو دُر و لعل درخشان
ملکه با خدمه دست افشان
سینه چون گوی بلورین لغزان
باله را کرده مجسم به عیان
طوقه و یاره و گوشواره برلیان
شعر و موسیقی آنجا به نثار است و به داغان
گوئیا سکه سیمینه خرد است به عروسان شود احسان
چه عروسان که نباشند بزک کرده پری سان
همه از رخت مکاید عریان
آن پری های سفید … از سر هر ابر شفق پوش
به هبوطند و نزول …
ملکه در وسط شان
شده فواره دُر افشان
به سرورند و سرا پا تن عریان
لب استخر همه رخت کنان
رقص کنان، غلط زنان
هریکی چون که به ایستند سر پا
به سر و دوش کشد کوزۀ مینا
شعرا را برد الهام
بدان زهرۀ چنگی بدهد جام
دخت دریا بشود شاد چو گیرد پیغام
که در آن ساحل دریاست به بستر
و در آنجا به افق آورد، سوی باختران سر
تا سر آرند ز خاور…
مگر آیینه صبح ارض و سما کرده برابر
راویان غرق به شعرش …
غرفه ها زیر مه اندر پس ابر
گشته نمودار چو فانوس خیال
صحنه ها همچو تصاویر … در این چرخ فلک پیچ خورد
گه بگردند … سایه ها نیز بلغزند …
زهره بر دوش، شنل پوش …
به پیشانی رخشان،
به ایوان فلک گشته نمایان …به مانند خدایان
چشم اگر باز کنی شاعران جمله در آنجا
حافظ و سعدی و خیام
به دست همگی جام
گاه بینی، که به ایوان شده حافظ
بدان شأن و جلالت
به آن شور و مسّرت
بر سر سفره شطرنج، گرم به بازی
گه به گوش آیدت آواز نی و بربط و سازی
همه سر گرم سماع اند
گوئیا کرده لبی نیز تر
ت، از ساغر اطهر
خواجه چون لب بکند باز به آواز
شنوا دم نکشد باز
پریان جمله بدان نغمه گهی منگ، گه آیند به هوش
چلچراغان بدان شیشه و آن شعله الوان
غرق در نور همه شعله فشان
بال و پر لازمه دارد، که پرد فکر در آنجا
بهل ای یار سهندم
بشنو قصه و دستان خودم، حال
صاحب دستان، سهندم
به تو حیدر بابا آنگه که صلا زد… شیرِ مو ریخته … در بند شده …
وقت تعقیب یکی … روبه بد بخت …
هم در آن وقت که آن استر جفتک زن شیطان چموش
افسار دهن پاره کند …
گوش دل یافت صلا …از دده قورقود
باورم شد که بود پشت و پناهم
تکیه گاهم خود او سهندم …
همچو کوه سبلان اوج گرفتم، که چو دیدم
به کمک پشت سرم می آیند
خون «جوشغون» به خروش آمد و شد هم جوشم
مددی شد که من خسته جگر بخروشم
هر صدا گشت صداهای دگر
کوه ها جمله ز باکو به صدا آمد و گشتند صلا
هایهو اوج فلک شد …
نعره ها زان طرف رود ارس، زین طرف بیشترک شد
ناله ها اوج گرفت
گرگ از گرسنگی پیر شد و موی بریخت
نعره « راحم» از آن سو برخاست
توپ ها غرش کرد، سیل بر رود به پیوست
توپ « رستم» به صدا آمد و غرید
عالم از غرش هر بمب چنان زیر و زبر شد
از زمین و ز زمان آتش هر غنچه دمید
هر صدا گفت نترسید که من آمدم اینک …
هر برادر چو چنین دید، به جان ها نفس تازه دمید
وه که امداد رسید
ایل تان ببر به نامید شما را
کوه ها ضیغم ضرغام به خواندند شما را
کوه ها جمله به حیدربابا گشتند هم آواز
تکیه زد کوه به کوه
ارس آئینه چراغی بنهاد و شفقی گشت درخشان
سنگ و شن لعل بدخشان
نعرۀ آن طرف رود ارس گشت بلند
قلب ها شد شنوا
همه گشتند و به گفتند برادر
به هم آغوشی هم نشمردند سر از پا
دو برادر به ارس گشت مواجه
به گذشتیم ز رود ارس و گشته هم آغوش
اشک شادی همه را شد به دل و دیده به جوش
لیک غم ها متراکم بر دوش
باز مانند برادر همه را حرف یکی شد
نچشیده مزه و طعم وصال همه گشتیم دمق
رنگ خود باخت به کوتاه زمانی غم ما
رفت سیاهی به سفیدی
شیر جوشید ز استخر ارس گشت به طغیان
سنگلاخان مبدل به گلستان
داس ها گشت چونان شانه به سنبل
یونجه و شبدر و سنبل
به بهاران به کرک لانه و بستر شد و
شد اشک به هر دیده چراغ
لاله روئید به یاد رخ هر لاله عذار
غنچه خندید و بشد لعل لب شهد نگار
نه یمین شد، نه یسار…
تا که صیاد ستمگر کمک و یار مرا دید …
کوته آمد … سرک خویش بدزدید
ظلم چون سیل به خشکید
جوی باریکه شد و خشک شد از بیخ به یک بار
پاک شد از رخ گل اشک به گلزار
اسب صیاد بلنگید و عقب ماند
خودش رفت و تله ش ماند …
اما حیدر بابا هم دید که هر کوه چنو
سلسله در پای و به دستند
ابرها نیز از این رو بگرستند
منکه ماتم … کارسازی کند این دهر مگر خویش به نامرد
همه کژ راهه کند باز…
راستان را به کمند آرد باز
سینه صاف دلان را بگداز
سر هر کوه گوزن است و بز و قوچ
چه دُراج و چه تیهو
همه افتاده و پژمرده و غمگین
سینه ها پر غم و سنگین
غنچه پژمرده همان جا که شکفت
غم مخور لیک که هر کوه سر افراز شود بار دگر
عنقریب است که محشر شود و
کوه ها جمله خروشند و فشانند آتش
عالم ظلم بپاشد از هم
سیل خون می شود آنگه جاری
وه که گردد دگر آنجا چه طغیان و چه طوفان؟
گفتی اندر ایل آذر که گرفتار بلا هستم و حسرت؟
حسرتی گر بودم نیز، تا ابد سوگلی ملت خویشم
طرد هرچند اگر هم کندم غیر … بلبل گلشن خویشم
من به شعر دری و آذری استاد مسلّم، ز اقران همه بیشم
من سخنگوی زبان شکرین پارسی ام
که سخنگوی غم مردم این بوم و بر استم
باز گوی غم و درد ایل خود با دو زبانم
حسرت اش باد کسی را که بد از نیک نداند
هنرم را نشناسد
در ره حق چو یکی مشعل تاریک زدایم
چو یکی دسته گلی در ابدیت سر پایم
حسرت اش باد بدان پادوی نادان
گهر از سنگ نداند …
سال ها در مدنیت
نکند شرم و حیا … غوطه ور در بدویت
گشته هنگام غروب و شده در بستر غفلت به لمیدن
دل به احوال خودش نیز نسوزد
آدمیت فکند از سر و نکند ترک تقلب
گر نخیزد به جهان فتنه نیفتد در خواب
سر نیارد دگر از جمع خلایق
لیک از من تو دل خویش قوی دار
توئی از نخبه احرار سهندم
من دگر تاج به سر باشدم از سایۀ عرش
من عصائی به کفم هست چو موسی
شکنم قدرت فرعون بدان
حرجی نیست مرا، هست فرج
منم آن شاعر آزاده ز اولاد علی
شه احرار، مراد است به ابرار
مشعل هر شب دیجور، به گم گشته ره دور
بره راست منادی
بره حق هادی
که خودی در سر و در دست سپر
از تبار علیم آن شه لولاک
هادی نور و ضیاء
دشمن ظلم و تباهی و سیاهی و جفا
به کفم تیغ دو دم دارم و برا!»
منبع: ارژنگ مجله ماهانه ادبی، هنری … شماره 4
