«نگاهی کوتاه به حماسه دده قورقود»

آذربایجان در گذرگاه تاریخ

گفتار دوم: اسطوره های تاریخی

دکتر محمدحسین یحیایی

در دنیای وسیع ترک زبان ها،حماسه دده قورقود جایگاه ویژه ای دارد. پند و اندرز همراه با آرزوهای انسانی و خوشبختی برای بشر، ارزش ادبی و حماسی دیگری به این اثر قدیمی داده است. با جمله کوتاهی از این کتاب که پر از آرزوست، آغاز می کنیم: «امیدمان را از دست ندهیم، بال و پرمان نشکند، آتش اجاقمان همواره روشن باشد و چراغمان هرگز خاموش نشود».

این اثر جاودانه و حماسی متجاوز از یکهزار و سیصد سال پیش نوشته شده است و در کشورها و مجامع ترک زبان پژوهش های فراوانی در راستای شناخت مفاهیم آن صورت می گیرد و بزرگداشت آن نیز برگزار می شود.

دده قورقود به زبان اوغوزی و به ترکان غز تعلق دارد. ولی مجامع ترک زبان آن را به عنوان سنت تاریخی و افسانه هایی که ریشه در تاریخ و زندگی ترکان دارد، متعلق به خود می دانند و به آن استناد می کنند. در سال 2000 بزرگداشت یکهزار و سیصدمین سالگرد «دده قورقود» در حاشیه سران شش کشور ترک زبان برگزار شد که در آن متجاوز یکصد پژوهشگر ترک شناس و کارشناس از 18 کشور جهان شرکت کردند. روسای جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه همراه با روسای مجلس ترکمنستان و ازبکستان به ایراد سخنرانی پرداختند.

«حیدر علی اف» رئیس جمهوری آذربایجان، تاکید کرد که مراسم زرگداشت دده قورقود برای جهان ترک اهمیت فراوانی دارد. تحقیقاتی که در مورد کتاب دده قورقود از سه سال پیش شروع شده، اهمیت آن را برای تمام جهان به نمایش گذاشته به طوری که تعالیم آن امروز نیز اهمیت خود را از دست نداده است. اگر چه امروز در وضعیت جنگ به سر می بریم ولی دده قورقود مردم را به صلح و دوستی دعوت می کند. ما سعی می کنیم مناقشات را مطابق با توصیه های دده قورقود حل کنیم. (فصلنامه مرکز مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 30 ص 295) در آذربایجان از چند سال پیش پژوهش در کتاب دده قورقود آغاز شده و از سوی دست اندرکاران پیش می رود تا آموزه های آن در نزد جوانان گسترش یابد و پیوند فرهنگی و زبانی، مجامع ترک را به هم نزدیک سازد.

«الچین افندیف» معاون نخست وزیر آذربایجان نیز، باکو را مرکز تحقیقات دده قورقود خواند و گفت: «میراث داستانها قسمتی از جسم ما شده است و این اثر تا زمانی که ترک در دنیا وجود دارد، خواهد بود». رئیس اتحادیه نویسندگان آذربایجان نیز پیشنهاد کرد تا آکادمی دده قورقود توسط ملتهای ترک ایجاد شود. یکی از پژوهشگران آذربایجان به نام «بکیر بنی اف» نیز گفت: «کتاب دده قورقود برای مردم آذربایجان یک افتخار است که فرهنگ وطن دوستی و قوانین و رسوم زندگی و … را جمع آوری کرده است». (همان اثر، ص 296)

در بزرگداشت دده قورقود دو سخنران از ایران شرکت کردند. «علی اصغر شعردوست» در سخنرانی خود به حماسه دده قورقود اشاره کرد و گفت: «این حماسه بزرگترین شاهکار ملل ترک در یک گنج است. هر چقدر مراجعه کنیم باز چیز جدیدی در آن کشف خواهیم کرد چرا که این اثر غنی، عظیم و کامل است. این حماسه سابقه تاریخمان است که به زبان حماسه ایی ــ ادبی به رشته تحریر در آمده است». (همان اثر ص 296) سخنران دیگر این بزرگداشت دکتر «جواد هیئت» بود که به عنوان ترک شناس (ترکلوژ) در آن شرکت کرد. دکتر هیئت با اشاره به تخصص خود گفت: «من متخصص جراحی دانشگاه تهران می باشم و در عین حال ترک شناس هستم. حدود نیم قرن است با علاقه مندی به مسائل زبان و ادبیات ترکی می پردازم. کتاب حماسه دده قورقود حماسه مشترک ترکها و آذری هاست. کتاب دده قورقود تبلور آداب و رسوم باستانی ترک های آذری، طرز زندگی و معیشت، قهرمانی، پند و اندرزهای آبا و اجدادمان است. در این حماسه مراحل مختلف اولاد ترک از بدو تولد و نامگذاری گرفته تا دوران جوانی، شهامت، نامزدی، زناشویی، دوران پیری و آخرین لحظات عمرشان با سوژه های جالب منعکس شده اند. حماسه اگر چه 1300 سال قدمت دارد، ولی در قرن 15 به رشته تحریر در آمده است. در هر دوازده بخش حماسه قهرمانش دده قورقود است. این حماسه از لحاظ تبلیغ زبان مادری و آموزش میراث باستانی نظیر ندارد. نشر حماسه به (گلستان سعدی) شباهت دارد». (همان اثر ص 297) سخنران دیگری از کشور ترکیه با خواندن بخش هایی از کتاب دده قورقود گفت: «این کتاب فرهنگ و معنویت ترک را بیان می کند و برای هر سن و زمانی قابل استفاده است. دده قورقود با تاریخ و دنیای ترک مطابق است و اثری از شاهنامه و سایر کتابهای ایران در آن وجود ندارد. نسخه خطی و دستنویس کتاب دده قورقود از سال 1757 میلادی در موزه کتابخانه پادشاهی »درزدن» آلمان در شرایط بسیار مناسبی نگهداری می شود. این کتاب به چند زبان از جمله فرانسه، انگلیسی، آلمانی، ترکی، روسی، عربی و آذربایجانی ترجمه و چاپ شده است. همچنین به زبان ترکی آذری با حروف الفبای فارسی نیز چاپ و پخش شده است.

در بزرگداشت دده قورقود، یونسکو نیز اقداماتی انجام داده و در این راستا دو یادمان در پاریس و مسکو برپا گردیده است.

یکی دیگر از اقدامات مهمی که در مورد کتاب دده قورقود انجام شده، برپایی سمیناری در تبریز بود که در آن شخصیت های برجسته علمی و پژوهشی آذربایجان شرکت کرده و مجموعه سخنرانی ها نیز که بیش از 15 مقاله بود در کتابی جمع آوری شده است.

با توجه به فعالیت های چشم گیری که در این راستا صورت می گیرد، پژوهشگران بویژه ترک زبانان به میراث های گذشته خود می پردازند تا برای بارور کردن فرهنگ امروزین جوامع ترک زبان از نیاکان خود بهره گیرند.

مراکز علمی و ادبی ترکیه در پیوند با تاریخ ترکان به کنکاش بزرگی دست زدند تا هویت و گذشته خود را روشن سازند. در سال های اخیر پژوهشگران دانشگاهی حماسه دده قورقود را از زوایای مختلف بررسی کردند زیرا در آن ادبیات، تاریخ، شیوه زندگی، عشق به طبیعت و حیوانات به شکل زیبایی بیان شده است.

امتیاز برجسته کتاب شیوه نگارش آن است؛ نثر روان و شعرگونه کتاب بیانگر توانایی زبان است. «محرم ارگین» دده قورقود شناس نامی ترکیه در پیشگفتار کتاب خود به نام «کتاب دده قورقود» (dede korkot kitabi) به نقل از «فواد کپرولو» پژوهشگر برجسته ترک می نویسد: «هر گاه همه آثار ادبی ترک را در یک کفه ترازو و تنها دده قورقود را در کفه دیگر بگذاریم، دده قورقود سنگین تر خواهد بود». و ادامه می دهد: «به راستی همینطور است، زیرا دده قورقود از برجسته ترین و زیباترین آثار زبان ترک است». این اثر ماندگار یک فرد و یا یک هنرمند چیره دست نیست بلکه حماسه مشترک یک ملت است. در این حماسه زندگی با همه زیبایی های آن ادامه دارد، عشق به طبیعت موج می زند. انسان و زندگی اجتماعی آن برجسته می شود. روح سرکش، رفتار جوانمردانه، کوشش و پایداری در مقابل ناملایمات از ویژگی های قهرمانان داستانهای دده قورقود همراه با تواضع در برخورد با زیردستان است. در حماسه دده قورقود زندگی شاداب است و سرعت و شتاب دارد. حیوانات در این زندگی جایگاه ویژه ای دارند. ترک ها با حیوانات از دوران باستان دوستی عمیق دارند. از این رو رفتار خود مثل نعره و حزن و گریه خود را به آنان تشبیه می کنند.

حماسه دده قورقود با تاریخ در ارتباط است. هرچند خود حماسه، تاریخ نیست. از این رو وقایع و حوادثی که در درون داستن ها می گذرد بیانگر سرگذشت ترکان اوغوز است که در زادگاه خود در آسیای میانه از سر می گذرانند. دنباله سرگذشت آنها در غرب، شرق آناتولی و آذربایجان ادامه پیدا می کنند.

دده قورقود از یک مقدمه و دوازده حکایت تشکیل شده که در آن داستان های مردمی با زبان ساده و شیوا بیان شده و هرکدام به تنهایی از نظر شکل و محتوا کامل بوده و حوادثی که رخ می دهد در همان داستان به نتیجه می رسد.

گزینش داستانها و تنظیم آنها به گونه ای است که هماهنگی در آن به چشم می خورد و داستانها را به هم پیوند می دهد. از این رو خواندن و درک یک بخش، خواننده را به خواندن بخش های دیگر تشویق می کند و کنجکاوی را بر می انگیزد که سرنوشت قهرمان ها را دنبال کند.

با گذشت زمان نه تنها از ارزش ادبی و حماسی دده قورقود کاسته نشده، بلکه پژوهش در محتوای آن همچنان رو به گسترش است. در دنیای ترک زبانان، دده قورقود بخشی از هویت را تشکیل می دهد. به نظر می رسد فرهنگ سازی در بستر تاریخ برای ترکها یک ضرورت است. باید برای گسترش آن تلاش کرد.

ادامه دارد….

آذربایجان در گذرگاه تاریخ – 1

آذربایجان در گذرگاه تاریخ – 2

آذربایجان در گذرگاه تاریخ – 3

آذربایجان در گذرگاه تاریخ – 4

آذربایجان در گذرگاه تاریخ – 5