فولکلور، ادبیات، موسیقی و تئاتر ترکمن‌‌ها (بخش دوم)

گردآوری و ترجمه: رحیم کاکایی

موسیقی

در فولکلور ترکمنی اسطوره‌هایی دارای منشاء هلنیستی در ارتباط با افسانه‌های یونان باستان و شخصیتهای یونانی حفظ شده‌اند. همینطور ساخت دوتار، محبوب‌ترین ساز سنتی به افلاتون نسبتداده می‌شود و یکی از داستانهای مربوط به اسکندر ذوالقرنین (اسکندر مقدونی) نیز از پیدایش و ظهور ساز بادی «تویدوک»[فلوت] روایت می‌کند.

حیات موسیقی دوران سده‌های میانه‌ی پیش از اسلام (سده‌های 4-ـ7 میلادی) منطقه ترکمنستان کنونی در آثار باستان شناسی سرخس و مرو بازتاب یافته اند. آغاز شکل گیری موسیقی ترکمن به سده‌های ششم و هفتم میلادی، هنگامیکه هسته اولیه مردم ترکمن سازمان می‌یابد، مربوط می‌شود. موسیقی فولکلور ترکمن اشکال مختلف، هم ژانر ترانه‌های سنتی و هم موسیقی‌های سازی را بهم پیوند می‌داد که بیشتر موارد با آداب و رسوم، سنتها، پدیده‌های طبیعی و فرایندهای کار همراه بود. این فرایندها را می‌توان زیان ترانه‌های عامیانه ترکمنی نامید. در آثار الفارابی، الکندی، ابن‌سینا، صفی‌الدین‌الارموی(سده‌های 9ـ 13میلادی) اطلاعات پراکنده و جزیی درباره سازها و موسیقی ترکمن وجود دارد. در دولت سلجوقیان، بویژه در زمان سلطنت سلطان سنجر(سده‌های 11ـ12میلادی) هنر موسیقی به سطح بالایی رسید. شهر مرو مرکز امپراتوری سلجوقیان به کانون حیات فرهنگی شرق، جایی که موسیقیدانان بسیاری برای تدریس موسیقی و رقابت در کاخ‌های فئودالهای اشراف و جشنهای مردمی‌جمع می‌شدند، تبدیل شده بود. هجوم تاتارها و مغولها و لشگرکشی‌های تیمور (سده‌های 13ـ14 میلادی) نه تنها تلفات بسیاری به فرهنگ ملی این منطقه وارد آورد بلکه این امپراتوری را از بین برد و شهرها را ویران کرد.

فرهنگ موسیقی مردم ترکمن که تاریخی چندین سده‌ای دارد از نظر فرم و ژانرهای خود غنی و متنوع است. رشد و تکامل فرهنگ موسیقیایی مردم ترکمن در گذشته ارتباط ناگسستنی با هنر شگفت انگیز «باغشی»ها(ترانه سرایان مردمی) داشت، که سده‌ها بازگوکننده دیدگاه‌ها و داستان‌های سخت و طاقت فرسای گذشته مردم بودند. «باغشی ها» نه تنها ترانه سرا بلکه تقریبا تنها وقایع نگار ماجراها و حافظان آثار درخشان خلاقیت‌های موسیقیایی و شاعرانه مردمی‌بودند. در بین مشهورترین «باغشی ها » از سده نوزده و آغاز سده بیست می‌توان از کسانی چون «نوبت نیاز»، «آلی»، «ویران»،«دوردی»،«کِل»،« شوکور» و «ساری» نام برد. در دوران شوروی همه شرایط برای کشف استعدادها و هنر «باغشی‌ها» بوجود آمدند. «باغشی‌ها» و نوازندگان مشهور «اُراز ماتیف»،«هاللی‌ مِرِدوف»،«تاجماد سوخان ‌‌قلی‌اف»، «مختومقلی قارلی یف»،«ميللی تاجمرادوف» و دیگران با محتوایی نوین ترانه‌های خود را می‌سراییدند. «باغشی‌های» مردمی‌ترکمنستان شوروی مانند «سخی جباروف»،«گیج گلدی آمانف» و هنرمندان شایسته و ممتاز ترکمنستان شوروی «نابات‌ نورمحمداوا»،«نورجمال آدییوا»، باغشی«فربان دوردی جنوف»، تکنوازان و هنرمندان خلق ترکمنستان شوروی «پورلی ساریف»، هنرپیشه‌ی شایسته ترکمنستان شوروی «گلدی اوغورلیف»، هنرمند برگزیده ترکمنستان شوروی «چاری تاج ما‌مدف»،«جبار خان صحت اف» و دیگران از محبوبیت و احترام عظیمی‌در میان مردم برخودار بودند. آنها درباره زندگی سعادتمند و آزاد در کشور سوسیالیسم پیروز و درباره دوستی بین مردمان جهان، در مورد میهن و حزب کمونیست و پیشروی مردم شوروی بسوی کمونیسم می‌سراییدند. در دوران ترکمنستان شوروی در این جمهوری بیش از هزار «باغشی» و نوازندگان موسیقی که در میان آنها جوانان بسیاری نیز بودند، وجود داشتند.

نخستین یادداشتهای نُت ملودی ترکمنی که در آغاز سده نوزده توسط نوازندگان روس انجام گرفته بود، در مجله«موسیقی آسیا»(آستراخان 1816ـ-1818) منتشر شدند. در این مجله توضیحاتی درباره سازهای ترکمنی «دوتار»و«تویدوک»[فلوت] ارائه شدند. نوشته ترانه‌های ملی ترکمنی توسط« آ.آ. آلیابیف» از ترکمنهای «استاورپول» به سالهای 1832ـ-1833 مربوط است. داده‌های پراکنده‌ای درباره موسیقی ترکمنی در کتاب ترک شناس و عالم مجاری بنام «آ. وامبری»(اوایل دهه 1880) وجود دارند. موسیقی ترکمن توسط «و.و. لیسک»،« ان.س.کلنووسکی» ثبت و پردازش شدند و در پایان سده نوزده و آغاز سده بیست «س.گ. ریباکوف»،«و.ن. گارته ولت» و دیگران برای نخستین بار تلاش کردند موسیقی ترکمن را با کمک گرامافون ضبط کنند. در همین زمان است که گروه‌های موسیقی و تئاتر از روسیه در بین ترکمنها به اجرای برنامه‌های هنری خود می‌پردازند. در این اجراها خوانندگان «ف.ای.شالیاپین»،«د.آ. اسمیرنوف» و پیانیست «و.ای.بوکلی» کنسرتها و نمایش‌های مختلفی را به اجرا در می‌آورند. در این اجراها خوانندگان «ف.ای.شالیاپین»،«د.آ. اسمیرنوف» و پیانیست «و.ای.بوکلی» کنسرتها و نمایش‌های مختلفی را به اجرا در می‌آورند.

پس از انقلاب اکتبر 1917 موسیقی حرفه‌ای ترکمنی شکل می‌گیرد. نمایندگان جمهوری‌های اتحاد شوروی نقش بزرگی را در پروسه بازسازی این موسیقی ایفا می‌کنند. در سالهای 1925ـ29 مردم شناس«.آ. اوسپنسکی» سفری را به ترکمنستان انجام می‌دهد که نتیجه این سفر کار اساسی روی «موسیقی ترکمن» می‌شود(کاری است مشترک با«و.م. بلیایف». سال 1928). با استفاده از یاداشتها و دست نوشته‌های «اوسپنسکی» بود که آهنگسازانی مانند «س.ن. واسیلنکو»،«آ.ف. زنوسکو- برووسکی»،«ن.پ. ایوانف- رادکویچ»،«م.م. ایپولیتوف- تیوانف»،« گ.ای. لاتینسکی»،«گ.گ. لوباچیف»،«آ.و. موسولوف»،«م.آ. اوسوکین»،«ب.س.شختر» و دیگران سمفونی، کُر و آهنگهای مجلسی در تم‌های ترکمنی ساختند. تحت رهبری آهنگساز و رهبر ارکستر«گ.م. آراکلیان» برای نخستین بار در جمهوری ترکمنستان سمفونی ارکستر(1929) و گروه کُر پایه ریزی شدند (1934؛ از 1936 رهبرارکستر «اِ.م. دیمنت مان» و از 1941 « م.ن. کونوننکو» و «گ.س. درژوسکی» بودند). همانگونه که در بالا آمد کمک بزرگ در تکامل و محبوبیت آثار موسیقی ملی را «و.آ. اوسپنسکی» کرد. او یکی از نخستین موسیقی شناسان و مردم شناسانی است که از نخستین سالهای حکومت شوروی تا پایان زندگی خود به این موضوع پرداخت. «اوسپنسکی» شمار زیادی از ترانه و آثار ساز‌های موسیقی مردم ترکمن را ثبت کرد، که توسط «باغشی ها» بازگو و نسل به نسل ارائه می‌شدند. او همانطور که گفته شد برای این آثار چندین سفر به مناطق دور افتاده جمهوری ترکمنستان انجام داد. هنر موسیقی حرفه‌ای ترکمنستان شوروی بر پایه میراث غنی فرهنگ مردم ترکمن و سنت‌های هنری آن، دستاوردهای فرهنگ موسیقی جهان و بویژه موسیقی روسیه توسعه یافت.

موسیقی ترکمن سرشار از محتوای جدید، از چارچوب تنگ مونوفونیک(تک صدایی) سنتی فراتر رفت، با ژانرهای جدید غنی شد و سوژه‌ها و شیوه‌های متنوعی را در برگرفت. پیدایش نخستین آثار موسیقی حرفه ای به سال‌های پیش از جنگ باز می‌گردد. «آشور قولیف» آهنگساز ترکمن در سال 1939 « اوورتور باشکوه» را بمناسبت پانزدهمین سالگرد ترکمنستان شوروی سوسیالیستی و در سال 1941 قطعه ای بنام«شعری برای ویولن و پیانو» نوشت. در سالهای جنگ کبیر میهنی آهنگسازان ترکمنستان با همکاری آهنگسازان روس و اوکرایینی شش اپرا و باله ملی را خلق کردند. در دوره پس از جنگ «ولی محمد موخاتوف» آهنگساز با استعداد «سوئیت ترکمنی»(سال 1949) برای ارکستر سمفونیک و شعر سمفونیک« میهن من»(سال1951) را خلق و جایزه دولتی را دریافت کرد.

تعالی هنری و اصالت ملی این آثار شنوندگان را به هیجان در می‌آورد. «موخاتوف» آثار دیگری از جمله سرودهای ترکمنستان شوروی سوسیالیستی را خلق کرد. آثار «دانگ آتارعوض اوف» هنرمند ملی ترکمنستان شوروی آهنگساز نیز محبوب اند.

برخی از آهنگسازان شماری آثار سمفونیک، کانتاتو- اوراتوریو، مجلسی و سازی را با مضامین معاصر خلق کردند. ژانر ترانه و آواز با موفقیت رشد و توسعه می‌یافت. آهنگسازانی چون «ولی احمدوف»،« گریگور آراکلیان»،«خیدیر الله‌ نوروف»،« نوری موخاتوف» بطور فعال تری کار می‌کردند. آهنگسازان جوان مانند «آمان دوردی آغاجیکوف»،«آیدوغدی قربان اوف»،« چ.آرتیق اوف»،« د. نوری یف» نیز با ترانه ها و قطعه‌های سازی ظهور کردند. هنرستان موسیقی ترکمن که در سال 1929 بنیان گذاری شد، نقش مهمی‌را در تکامل فرهنگ موسیقی بازی کرد. طی سی سال بیش از 400 نفر از این آموزشگاه نفر فارغ التحصیل شدند. در دوران شوروی بیش از 2500 نفر در مدارس موسیقی جمهوری در شهرهای«ماری»،«چارجو»،«کرکی»،«داشهووز»،«چلکن»،«نفت داغ»،« کراسنوودسک» مشغول تحصیل بودند.
کنسرواتور دولتی مسکو به تربیت و آموزش خوانندگان و نوازندگان می‌پرداخت. در اینجا آهنگسازانی مانند «ولی موخاتوف»،« ولی احمدوف»،« آشیر قولیف »،« اوراز محمد قربان نیازوف» و خوانندگانی چون «ب. آرتیق اف»،« س. دورویووا»،«س. شادوردیووا»،« مایا شاه بردیووا»، نوازندگانی چون«گ.آننا ممدووا»،« آ. رجب اف»،« قربان نظر عزیزاف»،« د. بگنجوا» تحصیل موسیقی کردند. در شعبه ملی مربوط به ترکمنستان کنسرواتوار دولتی مسکو، که در سال 1935 گشایش یافت، در کنسرواتوار موسیقی، آهنگ سازی، رهبری ارکستر و هنر خوانندگی افرادی مانند آهنگساز «دانگ‌آتار عوض اف»، رهبران ارکستر « خ. الله نوروف»، «ک. قولیف» و خوانندگانی مانند «مایا قولیووا»،«آ. اورازووا»، «آ. شریف اوا» و دیگران تحصیل کردند. نخستین انجمن فیلارمونی دولتی ترکمنستان در آغاز یک گروه موسیقی و آواز بود که زمینه ساز ایجاد دیگر گروه‌های خلاق انجمن فیلارمونی شد. در سال 1940 در کنار فیلارمونی ارکستر سازهای سنتی متشکل از 50 اجرا کننده سازماندهی شد که راهنما و ناقل فرهنگ موسیقی بین توده‌های مردم بودند.

هنر کُر یا همسرایی رشد فراوان کرد. در ترکمنستان پیش از انقلاب ترانه‌های تک صدایی (مونو تون) گسترش یافته بود. در دوران شوروی ترکمنستان گروه کُر دولتی ترکمنستان به سرپرستی رهبر کُر اصلی و هنرمند برگزیده ترکمنستان شوروی «آ. اسادوف» ایجاد شد که به انجمن خلاق و هماهنگی فرارویید و عملکرد بالای فرهنگی داشت. این گروه کُر تسلط عمیق به آثار موسیقی، صراحت و سادگی، تاثیر عاطفی در انتقال محتوا و ظرافت دست یافته بود. شمار زیادی از ترانه‌های سنتی ترکمنی و بهترین و غنی‌ترین نمونه‌های ترانه سرایی مردمان اتحاد شوروی و دیگر کشورها به اجرای گروه کُر دولتی ترکمنستان،روی نوار و صفحه گرامافون ضبط شدند و بدین ترتیب این گروه کُر مروج فعال هنر همسرایی در محافل هنری آماتور بود. اجراها و فعالیت گروه کُر به یکی از مهمترین فرم آموزش هنری تبدیل شد. گروه رقص ملی ترکمنی جوانترین گروه در این عرصه بود. خلق هنر رقص و باله ترکمنی بویژه دشوار بود. «بردی کربابایف» قدیمی‌ترین نویسنده جمهوری در شعر «آیدار» می‌گوید:«مردم میهن من دیر زمانی است که نرقصیده است». در این گروه رقصندگان با ذوقی مانند هنرمندان شایسته ترکمنستان شوروی«آیدوغدی قوربانف»،«آ. ممدوا»،«م. تاشلیف» و هنرمندان «ای. قوشایف»،«سوتلانا جعفراوا»،«ک. آشوروف»، «و. آقاجانوف»، « اِ. قولخانوف»، «ب. رحیم اف»، «ت. الله مرادوف» و دیگران رشد کردند. تعدادی از گروه تک نوازان ترکمن در افغانستان، هندوستان، اندونزی، ویتنام، لهستان و سایر کشورها برنامه اجرا کردند. موفقیت در پیشرفت فرهنگ موسیقی مردم ترکمن بازتاب گسترده ای یافت. «مارینی سالوادور» خبرنگار روزنامه شیلیایی «ال سیگلو» که از ترکمنستان شوروی بازدید کرده بود می‌گوید: «هنر ترکمن‌ها ویژگی‌های ملی متمایزی دارد. این هنر ویژگی‌ها، اصالت و تجسم روشن کاراکتر ملی خود را دارد. هنر ترکمن سنن دیرینه خود را حفظ می‌کند و در عین حال این هنر بسیار هنر جوان و برای جوانان است. این هنر پر از زندگی و سرشار از استعداد‌های ملی است و بدون شک آینده روشن و برزگی را در پیش دارد».

منبع: دانشنامه الکترونیکی مردم‌شناسی در مورد خلقها و کشورهای جهان، تاریخ و فرهنگ آنها. به زبان روسی
– آننا گول آننا قولویف(اپرا وباله تئاتر از سال 1941 شروع کرد.بازیگر زهره و طاهر)
– آلتی غارلییف .کارگردان
– مایا قولیووا .خواننده اپرا ، کارگردان باله و اپرای تئاتر و هنر پیشه اپرا
– نوری حال ممدوف
– آشیر قولییف