نگاهی گذرا به زندگی دکتر تقی ارانی چهره برجسته جنبش کارگری ميهن م

دکتر تقی ارانی در  تاريخ 13 شهريورماه 1282 در شهر تبريز ديده به جهان گشود. و در روز 14 بهمن ماه 1318 در دوره سلطنت استبدادی رضاخان بر اثر تضيقات و شکنجه های زندانبانان در بيمارستان زندان مرکزی شهربانی تهران، در اوج خلاقيت علمی و پيکار انقلابی به شهادت رسيد.

پدرش ابوالفتح خان ارانی تبريزی (متولد …؟ درگذشت 1315) کارمند ماليه تبريز بود. مادر او فاطمه آقازاده ( متولد…؟ درگذشت 1325) نام داشت که زنی شجاع، آگاه و از خود گذشته بود. تقی ارانی بخشی از دوران کودکی خود را در تبريز گذرانيد و چهار ساله بود که همراه خانواده (مادر و خواهرانش) به تهران آمد. ابوالفتح خان ارانی نسبت به همسر و فرزندان خود لاقيد بود و با وجود درآمد مکفی توجهی به تامين زندگی خانواده خود نداشت. در نتيجه دوره کودکی تقی ارانی در تهران با دشواری مالی سپری شد. در اين تاريخ تقی ارانی که تنها پسر خانواده بود با مادر و سه خواهر خود به نام های ايران، کوکب و شوکت در محله شيخ هادی زندگی می کرد .

دوره کودکی و نوجوانی تقی ارانی مصادف است با يکی از پر فراز و نشيب ترين دوره های تاريخ ايران . که بی شک اين اوضاع پرتحول سياسی در روح حساس او و هم چنين تربيت فکری او نقش مهمی داشته است.

تقی ارانی شش ساله است که مادرش او را در مدرسه ابتدايی شرف مظفري(بعدها شرف) نام نويسی می کند. با وجود اين که تقی ارانی آموختن زبان فارسی را دو سال پيش از اين در تهران آغاز کرده بود، – زيرا که در نزد خانواده ارانی فقط به آذری صحبت می شد. شاگرد باهوش و با استعدادی است، به گونه ای که از همان آغاز توجه معلمين و هم شاگردی ها را به خود جلب می کند. تقی ارانی محصلی است آرام، با جثه ای کوچک که در درس و مشق همواره حاضر جواب است. تنها مانعی که در درس و بازی با همسالان گاهی نمود پيدا می کند، نزديک بينی شديد تقی ارانی خردسال است، که تا آن زمان به اين امر پی نبرده بودند. بلکه در سن شانزده سالگی موقعی که در دارالفنون تحصيل می کرد، با دريافت عينک پنس از اين مشکل رهايی يافت.

از هم شاگردی های تقی ارانی که اتفاقا در همسايگی او می زيستند، می توان دو تن را نام برد که تا پايان زندگی نيز يار و همراه او بودند. يکی احمد امامی است که بعدها در برلن نيز با دکتر ارانی بود و نزديک ترين دوست وی محسوب می شد. احمد امامی پزشکی خواند و هم زمان با تقی ارانی تحصيلات خود را پايان برد. و ديگری عبدالحسين حسابي(دهزاد) است که پس از تحصيلات متوسطه به شغل معلمی روی آورد. وی با نام دهزاد در حزب کمونيست ايران فعاليت می کرد. عبدالحسين حسابی از سازمان دهندگان حزب کمونيست ايران بود و به خصوص بعد از ضربات پليس رضاخان به اين حزب بين سالهای 1307 تا 1310 و نابود کردن بخش عمده ای از سازمان های حزب کمونيست ايران، در تجديد سازمان حزب نقش داشت.

تقی ارانی پس از به پايان رساندن دوره ابتدايی به مدرسه دارالفنون راه می يابد. در اين مدرسه بود که علايق متنوع او به هنر، ادبيات و زبان های خارجی و علوم نمودار گشت. تقی ارانی در تمام اين زمينه ها طی سال های تحصيل دوره متوسطه شاگردی نمونه بود. او در اين مدرسه زبان های عربی و فرانسه را به خوبی فرا گرفت و همچنين در دروس علوم جديده يا دقيقه که در اين مدرسه تدريس می شد، استعداد زيادی از خود نشان دا. اين در حالی بود که تقی ارانی به دليل عدم توانايی مالی و به قول خودش لاابالی بودن پدر حتی از خريد کتاب درسی نيز عاجز بود و آن ها را از هم شاگردی های خود قرض می گرفت.

تقی ارانی جوان در سال 1299 تحصيلات متوسطه را در دارالفنون به عنوان شاگرد نمونه سال در بين ديپلمه ها به اتمام رسانيد و علاوه بر مدرک ديپلم، تشويق نامه ای نيز دريافت کرد. سال های جوانی تقی ارانی نيز سال هايی طوفانی برای ايران و جهان بود. نخستين جنگ جهانی به وقوع پيوست و بسياری از کشورها را به کام خود برد. انقلاب کبير سوسياليستی اکتبر در همسايگی ايران به پيروزی رسيدو تاثير مثبت و آگاهی بخش آن بر بخش هايی از مردم ايران خصوصاْ بر روشنفکران و جوانان چنان زياد بود که پژواک آن را در ادبيات اين دوره می توان بازيافت. بسياری از شاعران ايران به پيشواز اين انقلاب رفته و در مدح آن شعرها و منظومه ها سرودند. در اين سال ها همچنين می توان به مداخله آشکار امپرياليسم انگليس در امور ايران اشاره کرد. تا آن جا که به اشغال کشور توسط نيروهای نظامی انگليس در سال 1297 انجاميد. اين گونه دخالتها در نهايت منجر به تحميل قرارداد ننگين سال 1298 (1919) شد. قراردادی که ايران را به مستعمره انگلستان مبدل ساخت. يک سال بعد کودتای سيد ضياءالدين رضاخان (1299) بوقوع پيوست و نفوذ بيش از پيش امپرياليسم انگليس را در کشور تشديد نموده و از پيدايش استبداد جديدی خبر می داد.

علاوه بر اين موارد سال های جوانی تقی اراني، مصادف بود با شکل گيری قيام ها و جنبش های رهايی بخش و دموکراتيک در گوشه و کنار ايران. از آن ميان می توان به قيام شيخ محمد خيابانی در آذربايجان به سال 1299، جنبش گيلان و تشکيل دولت انقلابی به رياست ميرزا کوچک خان جنگلي، قيام کلنل محمد تقی خان پسيان در خراسان در سال 1301 و بالاخره قيام لاهوتی در آذربايجان اشاره کرد. اين جنبش ها از يک سو نتيجه افزايش تضادهای داخلی و دخالت امپرياليست انگليس در امور ايران بود و از سوی ديگر زير تاثير غيرقابل انکار انقلاب کبير سوسياليستی اکتبر در کنار مرزهای کشور به عنوان الگويی برای رهايی قرار داشت.

تقی ارانی پرورش يافته در اين طوفان بود و بدون ترديد اين گونه حوادث در تکوين شخصيت وی و گرايش او به مبارزه سياسی در مسير آتی زندگی نقش مهمی بازی کرده است. زيرا او در همان سال ها به همراه ساير جوانان به مناسبت های گوناگون در تظاهرات ضد استبدادی و بر ضد قرارداد ننگين 1919 قعالانه شرکت می کرد. برای نمونه می توان گفت که تقی ارانی برای اولين بار در سن 17 سالگی در تظاهرات سياسی که از طرف دانش آموزان مدارس تهران برگزار شده بود، شرکت جست.

بعد از گرفتن ديپلم متوسطه، تقی ارانی با اين اميد که در رشته پزشکی درس خوانده و بتواند از راه طبابت به مردم کمک کند، وارد مدرسه طب تهران شد، اين مدرسه در واقع تنها مدرسه عالی در آن زمان محسوب می شد. تقی ارانی تنها يک سال در مدرسه طب درس خواند و عواملی چند باعث شد که مسير زندگی او تغيير کرده و برای ادامه تحصيلات عالی راهی اروپا بشود.

تقی ارانی برای انجام تحصيلات دانشگاهی در سال 1301(1922) به آلمان رفت و در دانشگاه شهر برلن به مدت شش سال به تحصيل پرداخت. رشته اصلی تحصيلی او شيمی بود که آن را با ارايه تزی با عنوان خواص احياء کننده اسيد هيپوفسفريک بر روی مواد آلی در اواخر سال 1928 با درجه دکترا به پايان رساند. رشته های ديگر تحصيلی تقی ارانی عبارت بودند از فيزيک، تکنولوژی و شيمی صنعتی که امتحانات اين رشته ها را نيز با موفقيت به پايان برد.

سالهای اقامت تقی ارانی در آلمان، سال های رشد، شکوفايی و آبديدگی يک انديشمند و انقلابی واقعی است. تقی ارانی در اين زمان طی دوره اقامت هفت ساله خود در برلن پايتخت جمهوری وايمار، و زير تاثير جنبش کارگری آلمان که در آن سال ها رو به رشد بود قرار  گرفت و به جهان بينی مارکسيسم گرايش پيدا کرد. جنبش کمونيستی در آلمان طی سال های دهه بيست يکی از قدرتمندترين جنبش های کارگری در جهان به شمار می رفت. شخصيت هايی چون کارل ليب کنشت و روزا لوگزامبورگ در بوجود آمدن اين جنبش نقش بسزايی بازی کرده و در اين راه جان باخته بودند. هيچ عرصه ای از شعر و ادبيات گرفته تا موسيقی ، نقاشي، نمايشنامه نويسی و تئاتر و حتی ورزش و غيره در جامعه آلمان وجود نداشت که اثر انگشت کمونيست ها را برخود نداشته باشد. طبيعتاْ اين جنبش بزرگ که سرود برابری و برادری ملت ها را می خواند، برای جوانی که از جامعه ای نيمه فئودالی و نيمه مستعمره چون ايران برخاسته و شاهد پيکارهايی خونين و نافرجام مردم کشورش بود، جذابيت و کشش فوق العاده ای داشت و راه های نوينی را در مسير پيکار و عمل انقلابی به روی او می گشود.

تقی ارانی از همان ابتدای مرود به برلن به مطالعات علمي، سياسی و اجتماعی وسيعی دست زد. او به فراگيری آثار کلاسيک های مارکسيسم پرداخت و با بنيان های نظری فلسفه علمی آشنايی يافت. در نتيجه اين مطالعات و درک ضرورت مبارزه انقلابی برای غلبه بر عقب ماندگی جامعه نه تنها به فعاليت سياسی و انقلابی روی آورد، بلکه خود دست به قلم برد و به عنوان يک مارکسيست ژرف انديش آثار گوناگونی در زمينه های روانشناسي، ماترياليسم ديالک تيک، علوم تربيتی و تجربی به رشته تحرير درآورد. دکتر تقی ارانی در عرصه ترويج فلسفه مارکسيستی استعداد شگرفی از خود نشان داد. و آثاری که منتشر کرد سهم معينی در پرورش کادرهای جنبش کمونيستی ميهن ما دارد. تنها کافی است که به کتاب هايی مانند پسيکولوژي، عرفان و اصول مادي، ماترياليسم ديالک تيک اشاره شود. دکتر تقی ارانی در زمينه اشاعه فلسفه علمی مارکسيستی (ماترياليسم ديالک تيک) نه تنها از پيشگامان آن در ايران بلکه در خاور ميانه به شمار می آيد. حجم مطالبی که او در زمينه های مختلف نوشته است، نشان می دهد که دکتر ارانی چقدر در عرصه مطالعات آثار کلاسيک های مارکسيسم و همچنين علوم اجتماعی زمان خود پر خوانده و با استعدا بوده است.

از ديگر موضوعات مربوط به زندگی تقی ارانی در برلن مبارزه و فعاليت انقلابی او در ميان مهاجرين و دانشجويان ايرانی مقيم اين شهر است. او علاوه بر ارتباط و همکاری با محفل کمونيست های ايرانی در برلن، در سازمان دهی مبارزه با استبداد رضاخان پيش از آن که به سلطنت برسد، در ميان مهاجرين و آزادی خواهان فعال بود. که تبلور آن را در شکل گيری فرقه جمهوری انقلابی ايران پيش از اعلام پادشاهی رضاشاه می بينيم که دانشجويان کمونيست ايرانی مقيم اروپا مبتکر آن بودند.

تقی ارانی علاوه بر فعاليت مخفی سياسي، در ميان دانشجويان فعاليت صنفی هم داشت و آن ها را برای مدتی نمايندگی می كرد. در اين زمان دانشجويان ايرانی در شهر برلن تشكيلاتی به نام انجمن ايران داشتند، كه بر طبق قوانين جمهوری وايمار به ثبت رسيده بود. تقی ارانی برای يك دوره رئيس اين انجمن بود.

تقی ارانی هم چنين در برلن به فعاليت مطبوعاتی روی آورد و از ابتدای ورود خود به اين شهر با مجلات و روزنامه های مختلف همكاری می كرد. اين همكاری مطبوعاتی تا مراجعت او به نحو پيگيری ادامه داشت. دامنه و حيطه كار نويسندگی تقی ارانی نيز گسترده بود و از نوشتن مقالات علمی (به ويژه شيمي) تا مباحث ادبی و زبانشناسی را در بر می گرفت. علاوه بر اين تقی ارانی شعر هم می سرود كه ما از دو قطعه از آن ها كه در اوايل دهه بيست ميلادی در مجله آزادی شرق منتشر شده است، اطلاع داريم.

وی فعاليت مطبوعاتی خود را با مجله آزادی شرق در برلن آغاز كرد. و اولين مقاله و قصيده بلندی را كه سروده بود در همان ماههای اول ورود به اين شهر، در آن مجله به چاپ رساند. از آن جا كه تناوب انتشار مجله آزادی شرق منظم نبود، به همكاری با مجله ايرانشهر به مديريت كاظم زاده ايرانشهر كه صاحب يك كتاب فروشی با همين نام در مركز برلن بود، پرداخت. تا اين كه در سال 1924 تقی ارانی و تعدادی از دانشجويان تصميم گرفتند خود مجله ای با عنوان نامه فرنگستان منتشر كنند. اسامی برخی از دانشجويانی كه در انتشار اين مجله نقش داشتند عبارت بودند از تقی اراني، غلامحسين فروهر، حسن نفيسي، احمد فرهاد، مشفق كاظمی و مرتضی يزدي. متاسفانه انتشار نامه فرنگستان نيز مانند ساير مجلات فارسی زبان در اروپا دوام زيادی نداشت و پس از يك سال و انتشار 12 شماره به دلايل مختلف متوقف شد. از ديگر مجلاتی كه در آلمان چاپ می شد و تقی ارانی در آن قلم زده است، می توان از مجله فنی و ادبی علم و هنر نام برد. اين مجله توسط ابوالقاسم وثوق و به سردبيری سيد محمد علی جمالزاده منتشر می شد.

نكته مهمی كه در ارتباط با فعاليت مطبوعاتی دكتر تقی ارانی با مجلات فارسی زبان چاپ آلمان بايد عنوان كرد اين است كه وی نه تنها همكاری قلمی و نگارش با اين دسته مجلات داشت،بلكه از آن رو كه در چاپخانه ای كار می كرد كه اغلب اين مجلات را به چاپ می رساند و همچنين تجربه عملی در كار چاپ و آگاهی وی به چند زبان از اديت كنندگان اين مطبوعات نيز به شمار می رفت. اكثر قريب به اتفاق مجلات نام برده در مطبعه كاويانی جايی كه تقی ارانی شب ها در آن كار می كرد و از اين راه هزينه زندگی و تحصيل خود را تامين می كرد، منتشر می شدند.

پيرامون فعاليت مطبوعاتی و نويسندگی تقی ارانی ما در اين جا فقط به اقدامات علنی و آشكار وی در چاپ مقالات علمی و ادبی اشاره كرديم. در حالی كه او با نشريات زيرزمينی مانند بيرق انقلاب كه عليه ديكتاتوری رضاشاه مبارزه كردند، نيز نقش داشت.

در كنار اين اقدامات تقی ارانی در برلن در همان چاپخانه كاويانی علاوه بر انتشار كتاب معرفةالروح‌ (عنوان اوليه كتاب پسيوكولوژي) به قلم خود او ، چند كتاب از ادبيات كلاسيك فارسی نيز به چاپ رساند كه برای اغلب آن ها مقدمه ای نيز كه حاكی از شناخت عميق او از ادبيات فارسی و عربی می باشد، نوشته است. كتاب هايی مانند :

وجه دين (حكيم ناصر خسرو) يا بدايع الغزليات سعدی از اين جمله اند.

ما در اين جا از اشاره به برخی از جنبه های مربوط به زندگی دكتر تقی ارانی مانند تدريس در دانشگاه برلن و غيره صرفنظر می كنيم. زيرا در مطالب ديگر اين ويژه نامه در جای خود مفصل تر به آن ها پرداخته شده است.

دكتر ارانی علاوه بر زبان های تركی و فارسی به زبان های عربي، فرانسه، آلمانی و انگليسی نيز آشنايی كامل داشت. شناخت و آشنايی او با اين زبان ها يكی از عواملی بود كه او با برخی از شرق شناسان آلمانی مانند اويگن ميتوخ (Eugen Mittwoch) كه برای دوره ای استاد كرسی شرق شناسی دانشگاه برلن بود و هم چنين فريدريش روزن (Fridrich Rosen) ديپلمات و شرق شناس معروف آلمان كه در سالهای اول جمهوری وايمار برای مدتی وزير امور خارجه آلمان بود، آشنا شده و با آن ها در عرصه های مختلف به همكاری پرداخت.

بنا به توصيه اين شرق شناسان دانشگاه برلن در سال 1925 از تقی ارانی برای استادی دانشگاه دعوت به عمل آورد. تقی ارانی از اين تاريخ به بعد به تدريس رشته های زبان های شرقي، علم منطق و سبك شناسی در اين دانشگاه مشغول شد. وی تا زمان مراجعت خود به ايران به كار تدريس در دانشگاه برلن مشغول بود. در پرونده دانشجويی دكتر تقی ارانی در اين باره اشاره هايی در اين ارتباط وجود دارد.

بنابر اين می بينيم كه تقی ارانی موازی با تحصيلات دانشگاهی خود در رشته شيمی به عنوان استاد در همان دانشگاه به تدريس اشتغال داشت.

درباره موضوع آشنايی دكتر تقی ارانی با زبان های خارجی بايد عنوان كرد كه او در زمينه ترجمه برخی از آثار به زبان فارسی نيز تلاش هايی كرده است. برای نمونه اولين ترجمه مانيفست حزب كمونيست نوشته كارل ماركس و فريدريش انگلس را دكتر ارانی به فارسی ترجمه كرده است. اين امر يكی از موارد اتهام و جرم او در دادگاه جنائی تهران مبنی بر فعاليت اشتراكي(كمونيستي) بود. علاوه بر اين دكتر تقی ارانی چند قطعه شعر نيز از زبان فرانسه به فارسی ترجمه كرده است كه يكی از آن ها يك سرود كارگری است با نام سرود آهنگران. نگاه كنيد به بخش كتاب شناسی در اين ويژه نامه) اشاره به اين موارد توانايی های او را در زمينه زبان های خارجی نشان می دهد.

دكتر ارانی تا زمان دستگيری به اتهام فعاليت اشتراكی و متعاقب آن شهادتش، به مدت 15 سال(از 1301 تا 1316) سابقه فعاليت مطبوعاتی و نويسندگی داشت. او در اين مدت كوتاه آثار برجسته و فراوانی انتشار داد كه در زمان خود مورد توجه قرار گرفت. نوشته های دكتر ارانی از قابل توجه ترين آثار دوره استبداد بيست ساله است.

او همچنين از پركارترين نويسندگان عصر خود به شمار می رفت.

نوشته های دكتر ارانی را در يك نگاه كلی می توان چنين تقسيم بندی كرد:

      نگارش های فلسفی و اجتماعي

      نگارش های علمی و فنی (در رشته های مختلف علوم)

      نگارش های سياسی و اجتماعي

      نگارش های اقتصادي

      نگارش های ترجمه اي

      و همچنين نوشته هايی در زمينه های زبان شناسي، حقوق، شعر و ادبيات و هنر و …

به اين موارد بايد به تلاش های دكتر ارانی در عرصه چاپ كتاب هايی در زمينه ادبيات كلاسيك مانند وجه دين، غزليات سعدی و شرح ما اشكل من مادرات كتاب اقليدس، اثر خيام اشاره شود. وی برای هريك از اين آثار مقدمه و حواشی نيز نوشته است.

ولی مهم ترين و برجسته ترين فعاليت دكتر ارانی بنياد نهادن و انتشار مجله دنيا است. او در اين مجله برای نخستين بار به گونه ای علمي، منظم و گسترده به طرح مسايل فلسفی و اجتماعی پرداخت و به تبليغ و ترويج ماركسيسم در ايران دست زد. مجله دنيا در زمان خود منحصر يه فرد بود و در طی دو سالی كه منتشر می شد، تاثير به سزايی در ميان روشنفكران و دانشجويان برجای گذاشت. البته دايره تاثيرگذاری اين مجله تنها به زمان انتشار آن محدود نمی شود، چرا كه مطالب منتشر شده در دنيا پس از فرار رضاشاه و پديد آمدن دوره كوتاهی از آزادی های نسبی و رشد جنبش انقلابي، در پرورش ايدئولوژيك نسلی از انقلابيون و جوانان ميهن نقش بارزی ايفاء كرد. محتويات مجله دنيا در كنار ساير آثار و كتبی كه دكتر ارانی جداگانه انتشار داده بود، دست كم برای دو دهه از آثار مرجع كمونيست های ايرانی در زمينه آشنايی با ماركسيسم و فلسفه ماترياليسم ديالكتيك به شمار می رفت.

دكتر ارانی هم زمان با كار بزرگ انتشار مجله دنيا به سازمان دهی و كار انقلابی در ميان روشنفكران، جوانان و دانشجويان پرداخت. اين تلاش ها در واقع برای احياء حزب كمونيست ايران بود كه مدتی پيش از اين تاريخ بر اثر پيگردهای شديد پليس و ضرباتی كه رژيم استبدادی رضاخان به سازمان های آن وارد آورده بود، برای مدتی فعاليت آن متوقف شده بود. دكتر ارانی با فعاليت خود در بين جوانان و دانشجويان درصدد برآمد كه با ياری همفكران خود، و با جذب مستعدترين دانشجويان برای مبارزه سياسی و تربيت كادرهای آزموده سازمان متشكلی به وجود آورد. از اولين ثمره های اين نوع فعاليت ها، می توان به سازمان دهی چند اعتصاب در محيط های آموزشی و دانشگاه تهران نام برد، كه برخی از اين ها با كاميابی نيز همراه بود.

متاسفانه دوره فعاليت انقلابی دكتر ارانی در ايران بسيار كوتاه بود. اداره آگاهی شهربانی رژيم ديكتاتوری در نيمه دوم ارديبهشت ماه1316 با دستگيری دكتر ارانی و ياران و شاگرد وی مانع از فعاليت های روشنفكرانه او شد. جريان دستگيری و محاكمه دكتر ارانی و ياران او كه در تاريخ ميهن ما تحت عنوان گروه پنجاه و سه نفر معروف گشته است، خود نشان دهنده عجز و ناتوانی رژيم مستبد رضاخان در مقابله با انديشه های مترقی و انسان دوستانه كمونيست های ايرانی است. دستگاه پليس رژيم هر چند توانست با ضربه زدن به پيكر جنبش انقلابی ايران و دستگيری اعضاء 53 نفر و رهبر آن دكتر تقی ارانی و محكوم نمودن آن ها در بی دادگاه های خود، برای مدتی سكوت گورستانی به جامعه تحميل كند، ولی با وجود اين دكتر ارانی و ياران و شاگردان او درون سياهچال ها نيز دست از مبارزه نكشيدند و خود را برای نبردهای آتی و سرنوشت ساز آماده می كردند. بدون شك در اين ميان نقش شخصيت برجسته دكتر ارانی و مقاومت قهرمانانه او در زندان نيز در تربيت و آموزش زندانيان سياسی سهم مهمی داشته است. بدين شكل تعدادی از مبارزين انقلابی در درون زندان های رژيم ديكتاتوری آبديده شده و بعدها نقش بارزی در جنبش آزادی خواهانه ميهن و همچنين در بنيادگذاری حزب توده ايران ايفاء كردند.

مبارزه ايثارگرانه دكتر ارانی در زندان و نقش ويژه او در ميان زندانيان ساسی از چشم دشمن پنهان نماند. همچنين دفاع جانانه او در جريان محاكمه و دادرسی گروه پنجاه و سه نفر كه در واقع سند محكوميت رژيم استبدادی و قوه قضائيه آن محسوب می شد، رضاشاه و مسئولين زندان را در تصميم خود مبنی بر گرفتن انتقام از دكتر ارانی مصرتر كرد. رژيم استبدادی در شخصيت دكتر ارانی يك رهبر برجسته و يك آموزگار بزرگ و شجاع را می ديد كه می توانست به موقع خود بيرون از زندان و در ميان مردم دشواری های زيادی برای ادامه حيات استبداد سياه ايجاد كند. به همين خاطر به جنايت هولناكی دست زد و با به قتل رساندن دكتر اراني، جنبش انقلابی ميهن ما را از يك مبلغ و مروج بزرگ و محبوب محروم كرد.

به دستور رضاشاه و رئيس شهربانی وقت سرپاس مختاري، دكتر تقی ارانی را در روز 14 بهمن ماه 1318 در بيمارستان زندان مركزی شهربانی تهران به شهادت رساندند. ولی راه ارانی و افكار او را نتوانستند خاموش كنند. اكنون نزديك به شصت و پنج سال از شهادت او می گذرد، اما چهره محبوب دكتر ارانی در قلب های مردم ايران همچنان زنده است و افكار و انديشه های علمی و انقلابی او همچنان راهگشای نسل های نوينی از جوانان و انقلابيون ميهن ما است.

با استفاده از دائره المعارف شهر تبریز