سخنی درباره رمان ارزشمند رود پرخروش

 اثر ابراهیم دارابی

رمان تاریخی رود پرخروش* اثر ارزشمند و آموزنده استاد ابراهیم دارابی، آموزگار دانشور، فرهیخته و فروتن میهن ما، در چهار جلد و نزدیک به 1800 صفحه، تاریخ مبارزات شکوهمند مردمان سرزمین سپیدموی ماست. این تاریخ از تقریباً سال 1296 شروع می شود و تا سال 1357 ادامه می یابد. رمان در این سیر تقریبا 60 ساله تحولات مهمی را از نظر می گذراند:

از رویدادهای دوران انقلاب مشروطیت، مهاجرت ایرانیان زحمتکش به منطقه قفقاز و به ویژه باکو، تشکیل فرقه عدالت، جنبش جنگل، مبارزات حزب کمونیست ایران، جنبش ملی و فرقه دمکرات آذربایجان، جنبش ملی شدن نفت و فعالیت های حزب توده ایران و جبهه ملی ایران به رهبری دکتر محمد مصدق، تا تحولات دهه 1340، مبارزه علیه کاپیتولاسیون، برآمدن جنبش های چریکی، به ویژه سازمان چریکهای فدایی خلق ایران و سرانجام انقلاب ضداستبدادی، ضدامپریالیستی و خلقی 1357

دانش تاریخ از زندگی ها و ر نج ها و مبارزات، به طور کلی، سخن می گوید و اگر از منظرعلمی، تحلیل و نگاشته شود، بس درس ها می آموزد که می تواند اگر خوانده و آموخته شود، از تکرار تجربه ها و رنج ها بکاهد؛ اما رمان، به ویژه رمان تاریخی، با انسان ها، تک تک انسان ها، سرو کار دارد که در آوردگاه های اجتماعی و سیاسی، کار و پیکار می کنند؛ عشق و نفرت می ورزند؛ طعم تلخ بیکاری، فقر و استبداد را می چشند و زندان ها، تبعیدها، شکنجه گاه ها و تیرباران ها را با گوشت و پوست و خون خود تجربه می کنند.  خواننده رمان تاریخی، همراه شخصیت های داستان زندگی می کند، رنج می برد، به شوق می آید و در سوگ شخصیت های رمان تکیده می شود، اشک می ریزد و متاثر می شود.

بنابراین دانش تاریخ چون علم است در درجه نخست بر آگاهی ما می افزاید، اما رمان تاریخی از آن جا که هنر است، در درجه نخست بر احساسات و عواطف ما اثر می گذارد.  پس رمان تاریخی بین ادبیات و تاریخ جا  می گیرد.  و اگر از منظر مردمی نگاشته شود، ما را به انسانی ضد جنگ، ضد ستم، ضد اشکال گوناگون تبعیض و آزادیخواه تبدیل می کند.

از طرف دیگر رمان تاریخی برای جوانانی که هنوز زمینه لازم را برای آموختن دانش تاریخ فراهم نیاورده اند؛ و نیز مردمان زحمتکشی که به خاطر جبر زمانه، دانش تاریخ را دشوار می یابند، بس لذتبخش و آموزنده است و می تواند زمینه ساز فراگیری علم تاریخ باشد.  با این مقدمه است که ارزش والای اثر استاد ابراهیم دارابی آشکار می شود. در عین حال باید در نظر داشت که رمان تاریخی به رویدادها و شخصیت های تاریخی، با دقت دانش تاریخ متعهد نیست.  نویسنده، تمام این حوادث و شخصیت ها را از آن خود می کند، در روان بغرنج خود، ورز می دهد و آن گاه اثری که ارائه می کند، رمان است نه تاریخ، گرچه پیوندی مستحکم با تاریخ واقعی دارد.  به عنوان نمونه حیدرخان عمواوغلو در دانش تاریخ، در کنگره فرقه عدالت حضور دارد و پس از دبیر اولی چند ماهه آواتیس میکائیلیان )احمد سلطا نزاده(، به رهبری حزب کمونیست ایران انتخاب می شود و البته پس از مدت کوتاهی به قتل می رسد، اما در رمان «رود پرخروش» حیدرخان پیش از کنگره حزب عدالت به قتل می رسد. نویسنده در مسیر آفرینش، برای پیش بردن اثر خود، به این تغییر نیاز داشته است و خواننده مشکلی با این تغییر ندارد.

استاد ابراهیم دارابی، خود این رمان را زیسته است و مادر او، حلمه، و دائی اش، مسلم، از قهرمانان این رمان تاریخی هستند که با تخیل نویسنده درهم آمیخته و پرورده شده اند.

ابراهیم متولد 1314است، اما خانواده اش 30 سال پیش از 1304 که از باکو به ایران بازگشتند، از تلخی روزگار زحمتکشان، و جور و جنایت ارباب ها به باکو مهاجرت کرده بودند. مادربزرگ و پدربزرگ، آن تجربه ها و آموخته ها را در اندیشه و عواطف مادر و دائی اش چکانده بودند تا آنها هم آن را در اندیشه و عواطف ابراهیم پرورش دهند تا وقتی بزرگ شد، در دانشگاه حکومت یک ساله دولت ملی آذربایجان و مبارزات دهه 1320 آموخته شد و با فرزانگانی چون استاد پرویز شهریاری هم قلم و هم اندیشه شد، بنشیند و زندگی مردمانی را بنویسد که با قطره قطره خون خود تاریخ این سرزمین را زیسته و ساخته اند:  کیوان ها و گونش ها، غنی ها و فاطمه ها، مسلم ها و حلمه ها، آیگون ها و آلیشان ها، فریدون ها و انوشیروان ها، محمد سلمانی ها و پرویزها و آتاکیشی ها و… و دست مریزاد و سپاس »آتا کیشی» که دشواری وظیفه را بر شانه های خویش، استوار کردید و شرافتمندانه و پا ک دامنانه به مقصود رساندید تا مردمان امروز با غرور سربرافرازند که نه تنها «ما نیز مردمی هستیم» بلکه مردمی مبارز، آبدیده و شرافتمندیم که می رویم تا آینده روشن را بر شانه های خسته اما سترگ امروز بنا کنیم.

* * *

رمان رود پرخروش با ورود کشتی مبارزانی آغاز می شود که یا پیش از انقلاب مشروطیت، به خاطر فقر و ستمگری و جنایتکاری ارباب ها، میهن خویش را ترک کرده اند یا در آن انقلاب بزرگ شرکت کرده، شکست خورده و گریخته اند. آنها سپس در مکتب دوران ساز انقلاب اکتبر و در دامان انسان ساز حزب اجتماعیون عامیون و فرقه عدالت پرورش یافته اند و اکنون از باکو به آستارا برمی گردند تا با پیوستن به سازمان های حزب عدالت به یاری مبارزان جنبش جنگل برخیزند. انگیزه مبارزاتی آنان، بهره کشی بیرحمانه، فقر سیاه و ستمگری هولناک نظام ارباب رعیتی حاکم بر ایران است که گروه بزرگی از زحمتکشان ایران را از سال ها پیش از انقلاب مشروطیت وادار به مهاجرت از میهن خود کرده است.

آلیشان و همسرش آیگون، دو تن از دهها شخصیت مبارز این رمان، مسافران این کشتی اند. نویسنده با دقت نظر و هوشیاری، پایگاه طبقاتی و مبارزاتی این رزمندگان راه بهبودی زندگی انسان ها را، برای خواننده روشن می کند. پیش از مهاجرت، آلیشان تحت تاثیر دایی اش، احد خان، به مبارزات ضد فئودالی پیوسته و شوهر خواهر او، ایلدئر، در کنار ستارخان رزمیده و جان باخته است. ارباب روستا می خواسته به آیگون که دلباخته آلیشان بوده است، تعرض کند، اما با شهامت آیگون مجروح می شود. آیگون می گریزد و ارباب برای انتقام گرفتن از او، پدر او، آئلداش، را به آخور اسب می بندد و به قتل می رساند و خانه های خانواده های آیگون و آلیشان را به آتش می کشد.  آیگون، آلیشان و خانواده اش از جمله خواهرش، توران، و دو فرزندش، شلاله و آئلدار، به ناچار به باکو می گریزند.  پس از انقلاب اکتبر، آیگون درس می خواند و هر دو تحت تاثیر حزب عدالت به میهن باز می گردند تا وظیفه خود را در مبارزات علیه نظام ارباب و رعیتی به سرانجام برسانند.

نویسنده با توصیف شرایط خانواده های آلیشان و آیگون و نیز خانواده مسلم، هنرمند و معمار، و خواهرش حلمه، دانش آموخته ادبیات، که خانواده آنها نیز برای فرار از بهره کشی و خشونت ارباب وادار به مهاجرت شده اند؛ به وضوح بر سه نکته تاکید می کند:  ستمگری و بهره کشی هولناک نظام دیرپای ارباب و رعیتی، مقاومت ها و مبارزات دهقانی و تاثیر اکتبر و حزب عدالت در پرورش مبارزان آگاه.

شخصیت دیگر داستان غلام دانشیان است.  او در نوجوانی همراه پدرش، یحیی، به خاطر ستمگری فئودال ها سرزمینش را ترک می کند. او در باکو به طبقه کارگر می پیوندد، حکومت کوتاه مساواتچی های خود فروخته، کشتار و سپس پیروزی بلشویک ها را تجربه می کند و پس از تحصیل در رشته اقتصاد و آشنایی با سندیکا و تشکیلات، به ایران باز می گردد تا با متشکل کردن دهقانان و کارگران در اتحادیه های صنفی و سندیکاها، به ستم و بهره کشی ارباب ها پایان داده شود.

اما شخصیت دیگر مهم داستان که خانواده اش نقش مهمی در مبارزات جنبش مردم ایران و در این رمان ایفا می کنند، آقا بالا ابراهیمی است.  او بازرگانی میهن دوست است که با باکو داد و ستد دارد.  آقا بالا نماینده بورژوازی ملی ایران است که در انقلاب مشروطیت ایران حضور داشت، اما استعمارگران انگلیس و روسیه و نظام ملاکی بزرگ، دیرپا و مرتجع و بورژوازی وابسته به استعمارگران، با به شکست کشاندن انقلاب و برباد دادن دستاوردهای آن، از رشد مستقل کشور جلوگیری کردند، نظام فئودالی را تداوم بخشیدند و بورژوازی ملی ایران را به شاخه ای نحیف در نظام سرمایه داری ایران تبدیل کردند.  فرزند او غنی که مردی دانش آموخته است، از منافع طبقاتی پدر فراتر می رود و در راه احقاق حقوق دهقانان و کارگران و در راه منافع ملی و دمکراتیک مردم ایران به فداکارانه ترین پیکارها دست می زند. سرنوشت حیرت آور و در عین حال قهرمانانه فاطمه و همسرش غنی و فرزندانش، یعنی فریدون، ایرج، ایراندخت و انوشیروان ابراهیمی، با بخشی از تاریخ مبارزات پرافتخار میهن ما پیوندی ناگسستنی دارد.

در حالی که میهن ما ایران در آتش مبارزات که بر که پس از مشروطه و فقر و قحطی می سوزد؛ استعمار انگلستان، پس از نابودی استعمار روسیه توسط روسیه شوروی، به کمک خائنان داخلی همچون وثوق الدوله، با تحمیل قرارداد ننگین 1919 (1298) در پی آن است که هندوستان دیگری را بر کشورهای کاملا مستعمره اش بیافزاید.  در حالی که مبارزات آزادیبخش از جمله جنبش جنگل و جنبش خیابانی در گوشه و کنار کشور شعله ور است؛ مبارزان جنبش کارگری هم در سیمای حزب عدالت می کوشند، کشتی انقلاب بورژوا دمکراتیک مشروطیت را به ساحل برسانند و آن را به یک انقلاب ملی دمکراتیک ارتقا دهند تا دهقانان صاحب زمینی شوند که خود کشته اند و کارگران و زحمتکشان با تشکیل سندیکاهای خود، از منافع خود دفاع کنند.

حزب عدالت، تداوم دهنده حزب اجتماعیون– عامیون، هم در کشورهای حوزه قفقاز، بویژه در مناطق نفتی در چهره مبارزانی چون یاشار، واسیلی، که همسر و دخترش را در سیبری از دست داده است، پوررسول و مسلم فعال است و هم در ایران بویژه در آذربایجان و گیلان در سیمای مبارزان فداکار، از جان گذشته و آبدیده ای چون حیدر خان عمواوغلی، جعفرجوادزاده)پیشه وری(، آراداشس آوانسیان، محمد آخوندزاده )مسئول سازمان رشت(، کیوان، مبارز برجسته کارگری، گونش، رفیق و همسر دلیر کیوان، آیگون، ستاره تابناک جنبش و رابط بخش کارگری آستارا به رهبری کیوان و بخش روشنفکری به رهبری غنی ابراهیمی، محمد مظلومی، رزمنده سپیدموی، عضو قدیمی حزب اجتماعیون– عامیون و فرقه عدالت، دکتر پیری، پزشک شرافتمند اردبیل، آتاکیشی، مبارز پیش کسوت و نجات دهنده فراریان، فرید، عضو حزب عدالت و رابط کیوان مسئول کارگری آستارا و مظلومی از مسئولان اردبیل، غضنفر، کارگر گمرک و جابجا کننده کتاب ها و دستگاه های چاپ، پرویز، راننده کامیون همراه چند برادر مبارزش، سعید، اوکتای، میرایوب، شکیبا، زمانی، فرضی، دهقان، ساسانی و…. این مبارزان در شرایط بی نهایت دشوار با سازماندهی می کوشند حزب را زنده نگه دارند، به جنبش جنگل یاری برسانند و مبارزات داخل و خارج از کشور را به یکدیگر پیوند بدهند.

با این وجود، جنبش جنگل در اثر توطئه های استعمار قدرتمند انگلستان، ناپیگیری میرزا کوچک خان در اصلاحات ارضی به نفع دهقانان و همکاری نیم بند با عدالتی ها و کمونیست ها، قتل حیدرخان عمواوغلی، و سرانجام کشته وشدن میرزا کوچک خان جنگلی به دست رضا خان شکست می خورد.) ص 9- 11، ص 86، ص 108، ص115) این پیروزی و اقدامات دیگر رضا خان، زمینه به قدرت رسیدن او را در سوم اسفند 1299 فراهم می آورد.  سفیر انگلستان در سخنان مهمی از رضا خان به خاطر اقدامات انجام شده تشکر و راه پیش رو را برای او روشن می کند: « دیپلمات های ما پیش از و پس از حمله به مجاهدین در جنگل با شما گفتگو داشته اند و از همکاری های شما با دنیکن در جنگ داخلی شوروی، شرکت در مبارزه با کمونیست ها در جنگل، سرکوب تجزیه طلبان، قلع و قمع کمونیست ها در ملاسرای گیلان، از میان برداشتن حیدرعمواوغلو، دستگیری و از میان برداشتن میرزا کوچک خان آگاهند، اما اکنون ما دو چیز می خواهیم: اول، نفت جنوب و دوم، نباید دیگر در آذربایجان و هیچ کجای ایران ستارخان و خیابانی ای پیدا شود». (ص  232)

آلیشان در هنگام مبارزات جنگل کشته می شود. غنی به نهاوند تبعید می شود و با فعالیت های انسان دوستانه به شخصیتی اثرگذار تبدیل می شود.  حزب عدالت پس از برگزاری کنگره و انتخاب نام حزب کمونیست ایران (1299) بر فعالیت خود می افزاید.  جنبش های دهقانی حتی مسلحانه )در سیمای شخصیت های خلقی همچون سومالی قاسم و جمال(  و فعالیت کمونیست هایی چون صاحبقران ) در روستای شاللی که همسرش رفعت مورد هتک حرمت قرار می گیرد و خودکشی می کند(  ادامه می یابد و حتی پس از قتل آنها توسط ژاندارمری رضا شاهی، جوانان تازه ای چون ساوالان جنبش را ادامه می دهند. تمام این تحولات نشان می دهد که مبارزات آتی دهقانان در سراسر ایران و بویژه در آذربایجان (1324) بر چه شالوده های عینی (از جمله در ص 394 و 463) و ذهنی (ص 497) قرار داشته است. نویسنده در مقام راوی کل در صحفه 455 می نویسد: «پس از شکست نهضت جنگل، نظام ارباب رعیتی که گمان می رفت برای همیشه در ایران برچیده شود با روی کار آمدن رضاشاه بار دیگر برقرار شده بود و مالکین بار دیگر رفتارهای تحقیر آمیز خود را با روستائیان از سرگرفته بودند…اما در این میان چیزی تغییر کرده بود و آن آگاهی نسبی دهقانان در سرتاسر ایران بود که با نهیب انقلاب مشروطه و نهضت جنگل و انقلاب اکتبر روسیه، از خواب دیرین بیدار شده بودند و به سلاح هایی فکر می کردند که با اتکا به آنها، توانسته بودند در گیلان از دادن ولیمه به اربابان خودداری کرده و حتی در بعضی روستاها، زمین ها را بین خود تقسیم کنند…در روستاهای آذربایجان این بیداری سابقه ای دیرین داشت:  آنها هم دوران مشروطیت، هم قیام خیابانی، هم قیام لاهوتی وهم نهضت جنگل را از سرگذرانده بودند، و نیز از دهقانان آن سوی مرز آموخته بودند که دهقان هم می تواند صاحب زمین زیر کشت خود باشد…با وجود این، رضا خان که خود به مالک عمده زمین های ایران تبدیل شده بود، به مستوفی استاندار آذربایجان دستور داده بود تا بر سر این گربه تمثیلی ایران که بیدار شده بود، بکوبد تا آن را به تسلیم ابدی وادار کند.

 ملاکان آذربایجان هم از هیچ ستمی فروگذار نمی کردند؛ گرچه آنها از نفوذ حزب عدالت که به حزب کمونیست تبدیل شده بود، خبر داشتند و می دانستند که تشکیلاتی از این حزب در سرتاسرآذربایجان به خصوص در روستاهای اطراف سراب، دچان، آلان، مهربان، اردلان، جمال و…فعالیت خود را آغاز کرده است».

با قدرت گیری فاشیسم آلمان در سال 1933/ 1312 رضا شاه که همواره تسلط تحقیر آمیز انگلستان را بر دوش های خود احساس می کرد، فرصت را برای چرخیدن به سوی آلمان نازی آماده می بیند: «بهترین کار این است که گوش به لندن و چشم به برلین داشته باشم .» (ص236) با پیشروی آلمان در خاک شوروی، محاصره لنینگراد و رسیدن به دروازه های مسکو، رضا شاه به همکاری گسترده با آلمان دست می زند و به هشدارهای شوروی مبتنی بر رعایت قرارداد 1921 توجهی نمی کند.  اما جهان دگرگون شده است و حضور اتحاد شوروی هر لحظه موازنه نیروهای درگیر در جنگ را دگرگون می کند.  غنی مبارزسرد و گرم چشیده در تحلیل اوضاع کشور روبه پسر جوانش فریدون می گوید: «اگردر این جنگ آلمان شکست بخورد – که به نظرمی رسد این شکست قطعی است ـ رضا خانی در ایران ماندگار نخواهد بود و ما باید خود را برای چنین روزی آماده کنیم. (443)

ارتش های متفقین برای مقابله و جلوگیری از اقدامات دولت فاشیستی آلمان، در سوم شهریور1320 وارد ایران می شوند. ورود متفقین به ایران، به ویژه حضور اتحاد شوروی، پرده اختناق را می درد و جریان های ضد استبداد همچون رودهای پرخروش در سراسر ایران به ویژه در آذربایجان به سوی آرمان های والا به راه می افتند. (500ـ 489)

اکنون که آرزوهای مردم همچون جریان چشمه های جوشان در جای جای آذربایجان، گیلان، اردبیل، تهران، مشهد و… به حرکت درمی آیند و رضاشاه وادار به ترک ایران می شود، مجراهای سابق دیگر نمی توانند این همه جریان جوشان را، در سرتاسر ایران طوری جاری کنند که هیچ جنبشی هرز نرود.  بنابراین برای غلبه بر چنین معضلی در مهرماه 1320 مبارزانی که از زندان های رضا شاهی نجات یافته اند، همراه بهبود خواهان دیگر، برای وسعت بخشیدن به این مجراها و مبارزه ضد فاشیستی، بار دیگر فعالیت های سازمانی خود را آغاز می کنند.

در فروردین سال 1321 همین مبارزان، برای تحقق خواسته های مردم زحمتکش آذربایجان هم خط مشی منسجمی تنظیم و تدوین مین مایند که طبقات زحمتکش و ستمدیده مردم آذربایجان به ویژه دهقانان از آن استقبال می کنند. (501)

جلد نخست رمان رود پرخروش که از آستانه نهضت جنگل آغاز می شود، با جنگ جهانی دوم، سرنگونی رضاشاه و آغاز تحولات سرنوشت ساز دهه 1320 پایان می یابد. سخن در باره جلدهای دیگر را به آینده می سپاریم.

رمان از منظر ادبی جذاب و گیراست و خواننده علاقمند به تحولات اجتماعی را ترغیب به مطالعه می کند.  رمان به جنبش نوین کارگری تعلق دارد.  می دانیم که پیش از مبارزات سازمان یافته کارگری، یعنی در مبارزات ضد ارباب و رعیتی به عنوان نمونه، قهرمانان نقش مهم تری از سازمان ها ایفا می کنند و بسیاری از این جنبش ها نام و نشان خود را، بیشتر از نام قهرمانان خود اخذ می کنند.  نویسندگان در این رمان ها ناچار باید دست به چهره پردازی و شخصیت پروری قهرمانان و ضد قهرمانان بزنند.  اما در رمان کارگری بیش از آنکه قهرمانان ویژه، مورد توجه باشند، که البته تا حدودی هستند، این سازمان و برنامه و هدف های آن است که توصیف می شود.  شخصیت های داستان که حلقه های پیوند سازمان هستند، در مبارزه فداکارانه و جمعی برای پیشبرد هدف های سازمان، شکل می گیرند و پرورده می شوند.  مهمترین وظیفه نویسنده کارگری چهره پردازی از سازمانی است که این مبارزان را به هم پیوند می دهد و با این پیوند، راه پیشبرد هدف های والای انسانی را هموار می کند.  در این رمان، غنی بدون فاطمه و بدون ارتباطش با کیوان معنا ندارد.  کیوان بدون گونش و آیگون که ارتباط او را با غنی و دیگر حلقه های سازمان برقرار می کنند، تشخص پیدا نمی کند و غضنفر همان قدر در پیوند سازمان مهم است که مسلم. و اگر خواننده در سیر رمان بیشتر با فعالیت های مسلم یا غنی یا آیگون و گونش آشنا می شود و شخصیت پردازی بیشتری از آنان صورت می گیرد در مقایسه با غضنفر یا فرید یا اوکتای، به خاطر آن است که زاویه دید نویسنده به ناچار آنها را بیشتر دیده است نه آنکه اهمیت آنها در حلقه های پیوند سازمانی کمتر باشد.  آن چنان که شما چهره و شخصیت مادر خود را بهتر و بی شتر می توانید توصیف کنید تا دیگر مادران پیرامون خود را، که احتمالا همان اندازه با کم و بیش، فداکار و مهربان هستند.

استاد ابراهیم دارابی به خوبی از عهده این کار یعنی آفرینش ادبیات کارگری با ویژگی های معین این ژانر، برآمده است.  با این وجود باید به خاطر داشت که فرزانه کهنسال ما در راهی گام گذاشته است که چندان کوبیده و هموار نیست.  هنوز افق های بسیاری هست که باید برای آفرینش این ژانر ادبی به سوی آنها گام برداشت، اما استاد راه این افق ها را گشوده است.

می توان و باید در جای مناسب در باره مسائلی چون تمایز زبان روایت و زبان گفتگو، لهجه های اجتماعی و جغرافیایی شخصیت های داستان و چند و چون روایت های تاریخی سخن گفت و سخن خواهیم گفت، اما همه این ها در مقیاس کوشش سترگ نویسنده برای نور افشانی بر جنبش کارگری در یک برهه 60 ساله و نشان دادن آنکه این جنبش تا چه اندازه آگاهانه، شورمندانه، فداکارانه و رزم جویانه بوده است، خردی است در مقابل کلان.

دانش و امید/ خسرو باقری