زمانی که دارالسلطنه تبریز، کرسی آذربایجان به شمار می رفت و از لحاظ مساحت و جمعیت نخستین شهر ایران محسوب می شد، تهران پایتخت کشور بود و به گواهی تاریخ اهمیت تبریز در آن دوران بیش از پایتخت بوده و نسبت به آن، یک شهر متجدد تلقی می گردید.
دارالسلطنه تبریز محلات متعددی داشت (امیره قیز، دوه چی، ورجی، سرخاب، چرنداب، گجیل، لیلاوا، میارمیار، چارمنار، نوبر و …) و هر محله دارای مراکز مستقلی از سایر محلات بود. بطوری که در هر محل مسجد، مدرسه، میدان، حمام، آب انبار، یخچال، قبرستان و پل مخصوصی احداث شده بود.
بنابر رسوم، مردم خدمات محلات خود را بدون مداخله حکومت انجام می دادند و این خدمات جنبه غیردولتی داشت که به عنوان نمونه می توان به آب و جارو و تمیز کردن روزانه محدوده خانه هر شهروند توسط خودش اشاره نمود. البته در برخی محلات معتمدین و متمولین در امورات محله نظارت می کردند. و ناگفته نماند که در این بین مشاجرات وحشتناکی در خصوص اداره یا نظافت کوچه ها میان اهالی دو محله همجوار در می گرفت که یکی از علل ایجاد کینه و دشمنی بین اکثر محلات شده بود.
به علت درگیری های بین محلات اغلب معابر شهری از لحاظ نظافت دارای ضعف بودند و حتی برخی افراد ناآگاه در بعضی محلات، حق عبور از معابر محله خود را به غیر ساکنین آن محل نمی دادند.
یکی از کارهای پسندیده ای که در آن دوران با همت اهالی محله نوبر انجام شد، این بود که با همکاری اهالی، کوچه را سنگفرش کرده و فانوس هایی به دیوارهای کوچه نصب کردند که روزانه غروب روشن و شش ساعت از شب گذشته خاموش می کردند و دو نفر نگهبان یا گذرچی برای حفاظت و نظافت کوچه تعیین نمودند که با هزینه ساکنین متمول آن محل تامین معاش می شدند.
این کارها در حالی اتفاق می افتاد که حاکمان قاجاری به جای اداره ممالک محروسه ایران، به ثروت اندوزی، خوشگذرانی و باج دادن به اجانب برای بقای سلطنت و تحکیم قدرت خود مشغول بودند.
بخاطر قرار گرفتن تبریز در مسیر اروپا، بازرگانان این شهر از یک طرف به تجارت سودمند می پرداختند و از طرفی پیشرفت های نقاط دیگر جهان را رصد می کردند و اینها علل آگاهی، بیداری و جنبش مردم تبریز گردید که سرانجام به صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار منجر گردید.
در این زمان آزادیخواهان درخواست هایی را پیشنهاد کرده و اجرای آن را از مجلس مطالبه می کردند و آنها را برای تحکیم مبانی مشروطیت ضروری می دانستند. بند چهارم این پیشنهادها راجع به تاسیس انجمن محلی با اطلاع مجلس شورای ملی بود و آزادیخواهان می خواستند که در همه شهرها رشته کار در دست خود مردم باشد.
بدین ترتیب انجمن ایالتی آذربایجان شکل گرفت و همصدا با مرکز غیبی و مشروطه خواهان، فریاد قانون، اتحاد و عدالت سر داد و درد مشترک مردم را آشکار و برای درمان آنان را رهبری کردند. همچنین محلات تبریز را باهم آشتی دادند و شهروندان را متوجه دشمن مشترک نمودند.
از جمله اقدامات مهم انجمن ایالتی، تاسیس ادارات و مؤسسات جدید بود. بلدیه تبریز از جمله نهادهاییست که طبق قانون تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی شکل گرفت و در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی آئین نامه تشکیل بلدیه و قوانین مربوط به تشکیل آن توسط قاسم خان امیرتومان تهیه، تدوین و به تصویب انجمن ایالتی رسید.
همزمان با تاسیس بلدیه انجمن های بلدی نیز جهت اداره شهر و انتخاب شهردار در اغلب شهرهای آذربایجان تشکیل گردید. مقصود از تاسیس بلدیّـه حفظ منافع شهرها و ایفای حوایج اهالی شهرنشین، اداره کردن اموال منقول و غیرمنقول وسرمایه هایی بود که به شهر تعلق داشت. همچنین مراقبت از شهر و مدیریت بحران در زمان قحطی از لحاظ آذوقه و وسایل لازم و نیز ایجاد و نگهداری میادین، خیابان ها، پیاده روها و کوچه ها بود.
هنگامی که انجمن شهر و بلدیه در تبریز به دست خود مردم دایرگردید، در هیچ کجای ایران نه تنها انجمن شهر بلکه بلدیه ای وجود نداشت. مدیریت اداره بلدیه به جناب قاسم خان امیرتومان که از هر لحاظ دارای شایستگی و توانایی بود، محول شد و بدین ترتیب قاسم خان امیرتومان به عنوان نخستین شهردار کهن شهر تبریز انتخاب گردید.
وی در سال ۱۲۵۴ هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد. پدرش علی خان والی از صاحب منصبان نظامی بود و از این رو فرزندش را برای تحصیل به مدرسه نظامی سن سیر پاریس فرستاد.
او فردی آگاه، نواندیش و دلسوز برای زادگاهش تبریز بود و برای نخستین بار در ایران، چراغ برق را به تبریز آورد و چندی بعد اولین مرکز تلفن کشور را در زادگاهش تاسیس نمود.
قاسم خان قبلا سمت آجودانی ولیعهد را بر عهده داشت و مدتی قبل به ریاست کل قشون آذربایجان انتخاب شده بود.
در شرایط بحرانی انقلاب مشروطه، که استبداد به هر وسیله ممکن می خواست آن را خاموش کند، بلدیه تبریز به عنوان بزرگترین نهاد مدنی، در راستای خدمت به شهروندان، کمبودهای شهر را شناسایی و برای حل آن چاره جویی می کرد و حتی در آن زمان جریده و روزنامه اختصاصی هم چاپ و نشر می کرد که نشانگر تلاش، پیشتازی و احساس مسئولیت مدیران دلسوز شهر تبریز در قرن گذشته بود.
بلدیه تبریز به عنوان اولین بلدیه کشور در صدر انقلاب مشروطه به عنوان مورد اعتمادترین نهاد مدنی در بین مردم شهر، نقطه عطفی در تـاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و عمرانی شهرتبریز بود که امروز بعد از گذشت ۱۱۳ سال هنوز هم گذشته شکوهمندش را در حافظه تاریخی مردمانش حفظ نموده است.
منبع: تبریز پدیا
