تیرگی روابط بین آنکارا – تهران بیشتر می شود

دو کشور ایران و ترکیه جایگاه مهمی در منطقه دارند که از سال های گذشته گاهی در رفاقت و دوستی و گاهی دیگر در رقابت و تیرگی روابط سیاسی و اقتصادی خود را به پیش برده اند. هر دو کشور در همه این مدت تلاش ورزیدند که همراه با تاثیر گذاری در کشور های پیرامونی و پیشبرد سیاست های خود رودر روی هم قرار نگیرند و از بعضی از رخداد ها چشم پوشی کنند و روابطه نه چندان خوب خود را حسنه نشان دهند تا علائم و نشانه های تیرگی در روابط خود را نمایان نسازند، زیرا بروز و گسترش این تیرگی در روابط می تواند در جغرافیای سیاسی منطقه تغییراتی بوجود آورد و شاید هم از کنترل آن دو خارج شود، با اینکه ترکیه و ایران نزدیکی های فرهنگی و تاریخی فراوانی دارند ولی رقابت های پنهان و منافع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در منطقه آن دو را از هم دور می کند و برای پنهان کردن آن روابط خود را با احتیاط کامل و دقت بیشتر نسبت به هم پیش می برند تا عوامل چالش برانگیر داخلی در دو کشور تحریک نشوند (در ایران میلیون ها نفر ترک زبان و در ترکیه هم میلیون ها نفر کرد و یا علوی تبارند). مرز مشترک دو کشور بیش از 534 کیلومتر است که بیشتر آن کوهستانی و غیرقابل عبور است، ولی سه گذرگاه برای ترانزیت کالا، مسافر و راه ریلی (بازرگان- ماکو، رازی- قطور خوی، و سرو- اورمیه) دو کشور را بهم مربوط می کنند. ترکیه از سال های گذشته برای پیشگیری از قاچاق کالا و عبور غیرقانونی دیواری بطول 499 کیلومتر به ارتفاع 3 متر (با محاسبه سیم خاردار 4 متر) و به عرض 30 سانتیمتر احداث می کند که بخشی از آن به پایان رسیده و بخش دیگر آن در حال ساخت است. (کرد های منطقه بر این باورند که دیوارکشی ترکیه در مرز های سوریه، عراق و ایران هدف سیاسی دارد و می خواهد ارتباط کرد های پراکنده در چهار کشور منطقه را قطع کند)

ترکیه به هنگام اجرای تحریم های پیش از برجام با دور زدن تحریم ها کمک های فراوانی به ایران کرد، بابک زنجانی، رضا ضراب و افراد دیگری با تاسیس شرکت های صوری در ترکیه به جابجایی مبالغ هنگتی دست زدند که بانک دولتی «هالک بانک» هم به یاری آنها شتافت (پول های بدست آمده در بانک قرار می گرفت، از سوی رضا ضراب به شمش طلا تبدیل و به دوبی انتقال می یافت و در نهایت به صورت دلار به ایران منتقل می شد) و هم زمان ترکیه تحریم های ایران را به رسمیت نمی شناخت و روابط اقتصادی خود را با خرید گاز از ایران و فروش کالا به آن کشور ادامه می داد.

با آغاز بهار عربی در شمال آفریقا که به سرعت تا خاورمیانه پیش رفت شرایط سیاسی منطقه را دگرگون کرد، در برخی از کشور های عربی دیکتاتور های پر سابقه یکی پس از دیگری سرنگون شدند و در برخی دیگر جنگ های داخلی آغاز شد که هنوز هم ادامه دارد، در نتیجه مداخله نیرو های خارجی در این کشور ها بازیگران جهانی و منطقه ای را رو در روی هم قرار داد. ترکیه و ایران در سوریه و عراق در مقابل هم قرار گرفتند. ترکیه خواهان برکناری بشار اسد و سرکوب نیروهای کرد در شمال سوریه بود و ایران با همه توان از بشار اسد حمایت می کرد تا در قدرت باقی بماند، برای این کار نه تنها از نیرو های ایرانی مانند سپاه «قدس» بلکه از جوانان شیعه افغانستان و پاکستان هم زیر عناوین مختلف و با هزینه فراوان استفاده می کرد. در عراق هم با تشکیل نیروهای «حشدالشعبی» در قدرت سیاسی بطور مستقیم دخالت می کرد. ترکیه هم در شمال سوریه و عراق حضور نظامی داشت که گاهی آن دو در مقابل یکدیگر قرار می گرفتند. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه باخشم فریاد می کرد: ایران با اتکا به امپراتوری فارسی خود نیروئی بنام حشدالشعبی تشکیل داده و ترور را در منطقه حاکم کرده است. ایران باید از یمن، عراق و سوریه خارج شود و به تمامیت ارضی و حاکمیت این کشور ها احترام بگذارد، هرچند خود در شمال سوریه و عراق حضور نظامی داشت.دیدار مقامات سه کشور (فدراسیون روسیه، جمهوری اسلامی ایران و ترکیه) در آستانه از تیرگی روابط کاست و ترکیه از برکناری بشار اسد دست شست ولی اختلافات همچنان ادامه یافت و جنگ قره باغ و باز پس گیری سرزمین های آذربایجان که سال ها پیش از سوی ارمنستان اشغال شده بود آغاز شد. در این جنگ که 44 روز بطول انجامید، ترکیه با همه امکانات و ادوات در کنار جمهوری آذربایجان قرار گرفت، در پایان جنگ روسیه در صحنه سیاسی پیدا شد و صلح بانی منطقه را با هزاران سرباز در دست گرفت و جمهوری اسلامی از صحنه سیاسی و نظامی قفقاز جنوبی دور شد، ولی مدت ها از هضم و قبول آن رنج می برد و به شیوه های گوناگون با آن مخالفت می کرد.

با جنگ قره باغ ترکیه سلاح های پیشرفته بویژه پهپاد های مدرن خود را به نمایش گذاشت و به فروش آنها پرداخت. برخی از کشور های آفریقایی و اروپایی خواهان خرید این پهبادها شدند که بازار یابی و فروش سلاح از سوی ترکیه خوشآیند ایران نبود و ترس از آن داشت که ترکیه در صنایع نظامی پیشی گرفته است (چندی پیش یکی از فرماندهان نظامی ایران گفت با پایان تحریم ها ایران به یکی از کشور های مهم در صادرات اسلحه و ادوات نظامی تبدیل خواهد شد) در این میان شعر خوانی اردوغان در جشن پیروزی نظامی آذربایجان، برخی از مقامات سیاسی و نظامی ایران را به شدت عصبانی کرد. در این راستا سفیر ترکیه به وزارت امور خارجه فراخوانده شد و اعتراض ایران به وی تسلیم شد.همسو با آن پیروزی نظامی جمهوری آذربایجان راه کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی را به روی ترکیه باز کرد که با گشایش کریدور «زنگه زور» منطقه خودمختار نخجوان را به باکو و دریای خزر متصل خواهد کرد. با این جنگ و تغییر جغرافیای سیاسی ضربه دیگری به راه تجاری ایران خورد و راه ترانزیت کالا به ارمنستان و ادامه آن به اروپا بسته شد و آذربایجان از کامیون های ایرانی عوارض ورود درخواست که همه این رخداد ها تنش بین تهران و آنکارا را افزایش داد.

در چند سال گذشته موقعیت ایران در منطقه به شدت متزلزل شده، از یک سو توده های مردم در عراق، لبنان، سوریه و.. علل مشکلات اقتصادی خود را در مداخلات ایران در امور داخلی خود جستجو می کنند و از سوی دیگر برخی از فرماندهان مهم نظامی ایران بویژه سپاه قدس در سوریه و عراق کشته شدند که به ضعف شدید و عملکرد سپاه انجامید (کشته شدن قاسم سلیمانی و همدانی)، از سوی دیگر تحریم های اقتصادی و فساد و دزدی اقتصاد کشور را به فلاکت و ویرانی کشاند، در نتیجه رژیم جمهوری اسلامی مجبور شد تغییراتی در نظام اداری و رفتار سیاسی خود بوجود آورد. در داخل اتاق فکر خامنه ای به این نتیجه رسید که باید دولت یک دست و یک پارچه با مجلس تشکیل شود و ذوب شدگان در ولایت در راس قدرت اجرایی قرار گیرند و در خارج هم با گذر از شعار های پیشین با کادر جدید به مذاکرات تا توافق در برجام تن دهند، زیرا شرایط به گونه ای پیش رفته است که در شرق با افغانستان که پرورده عربستان سعودی و آمریکاست هم مرز شده، اسرائیل در شمال (جمهوری آذربایجان)، غرب و جنوب کشور پرسه می زند، در این میان ترکیه هم بعد از مدت ها رشد اقتصادی با شدید ترین بحران اقتصادی روبرو شده است، ارزش پول ملی به سرعت و شدت کاهش یافته، تورم بار دیگر تا مرحله خطرناکی اوج گرفته، از محبوبیت اردغان کاسته شده، همراه با خروج سرمایه از ترکیه ورود آنهم کاهش یافته و در مجموع بحران اقتصادی به بی ثباتی سیاسی هم که ضرورت سرمایه گذاری است دامن زده است، در نتیجه ترکیه بعد از مدت ها رفتار سیاسی خود را تغییر داده به اسرائیل نزدیک می شود و همزمان با دیدار «بنت» نخست وزیر اسرائیل از بحرین، اردوغان هم از ابوظبی دیدن می کند که در این دیداد 13 سند همکاری در زمینه های اقتصادی، امنیتی و سرمایه گذاری که ترکیه به آن نیاز دارد به امضاء می رسد، مجموعه این رخداد ها در منطقه خوشآیند جمهوری اسلامی ایران نیست، که نخست وزیر اسرائیل همراه با مقامات نظامی خود از بحرین دیدار کند و سخن از ناتو منطقه ای متشکل از مصر، اردن، امارات و بحرین را به زبان آورد و ترکیه هم به اسرائیل نزدیک شود، در نتیجه روابط ایران با ترکیه رو به تیرگی پیش می رود و این در حالی است که خروج سرمایه از ایران و خرید مسکن و یا تشکیل و ثبت شرکت های تجاری و تولیدی در ترکیه از سوی ایرانیان همچنان رو به افزایش است. بر اساس مرکز آمار ترکیه در سال 2019 و ده ماهه اول 2021 ایرانی ها با خرید 19 هزار و 800 واحد مسکونی مقام اول را کسب کردند و روزنامه دولتی «ایران» هم نوشته است که در مدت کوتاهی بیش از 4 میلیارد دلار به ترکیه رفته است.

ترکیه و ایران در تلاش اند که به سیاق گذشته اختلافات خود را مخفی کنند، مقامات سیاسی دو کشور به دیدار هم می روند. مولود چاوش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در دیدار از تهران و ملاقات با همتای خود امیر عبدالاهیان سخن از اجرای طرح های توسعه و همکاری های بلند مدت به زبان می آورد، البته هنوز ترکیه بزرگترین کشور وارد کننده گاز از ایران است که گاهی با افت فشار دچار مشکل می شود و در چند نوبت با شکایت از ایران توانسته است مبلغ یک میلیارد و900 میلیون دلار غرامت بگیرد، در این راستا ترکیه در تلاش است تا گاز جمهوری آذربایجان را جایگزین گاز ایران بکند

ترکیه در سال های گذشته از آدم ربایی های مقامات امنیتی و اطلاعاتی ایران چشم پوشی کرده و شاید هم در مواردی با آنان همکاری کرده است که نشانگر روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور در مقاطع گوناگون تاریخی است، زیرا هر موقع روابط به تیرگی می گراید مانع از آدم کشی های رژیم در خیابان های باز ترکیه می شود و گاهی هم برخی از مقامات امنیتی رژیم جمهوری اسلامی را که با عنوان دیپلوماتیک به ترکیه آمده اند به دلیل مشارکت در کشتار دستگیر می کند مانند «محمد رضا ناصر زاده» که شاغل در کنسولگری ایران در استانبول بوده و به هنگام خروج (فرار) از ترکیه در فرودگاه دستگیر می شود. ولی در آبانماه 1399 «حبیب چعب» که با برنامه ریزی دقیق به ترکیه کشانده شده بود، از همان فرودگاه دزدیده به ایران منتقل می شود که دوران بازجویی و دادگاه آن همچنان ادامه دارد. این در حالی است که درچند ماه گذشته تعدادی از عوامل آدم ربایی را سازمان امنیت ترکیه «میت» کشف و تعدادی از آنان را که در مرحله اجرای نقشه راه بوده اند در چند مرحله دستگیر کرده است و آخرین آن دستگیری 17 مظنون به اتهام برنامه ریزی برای آدم ربایی و تحویل آنان به مقامات قضایی کشور ترکیه است که پروسه دادرسی آنها ادامه دارد، جالب است که در بین این مظنونان افرادی از قوه قضائیه ترکیه (در مقام دادستان)، از افسران بازنشسته آن کشور و مدیران شرکت های تجاری و تولیدی شر کت دارند که با دریافت پول اقدام به همکاری با مقامات امنیتی و اطلاعاتی ایران می کردند.

آنچه مسلم است نزدیکی ترکیه به اسرائیل و گسترش روابط با کشورهای حوزه خلیج فارس خوشآیند ایران نیست و ایران از همه ابزار تبلیغاتی خود استفاده می کند تا مانع از خرید خانه های مسکونی و تاسیس شرکت از سوی ایرانیان در ترکیه باشد، ولی تا کنون موفقیتی بدست نیآورده است و خرید خانه و مستقلات در ترکیه ادامه دارد. حال با چرخش سیاسی اردوغان به سوی اسرائیل و کشور های عربی و مخالفت شدید اردوغان با نیروهای نیابتی ایران در سوریه، عراق، یمن و… رابطه دو کشور به سوی تیرگی پیش می رود و ماه های آیندده بویژه بعد از برجام تیره تر هم خواهد شد، در نتیجه آینده آبستن حوادث و رخدادهای جدیدی است که به نظر می رسد همراه با تنش خواهد بود…..