به مناسبت هشتم مارس روز جهانی زن
او يكي از شاعران نامدار ادب فارسي و يكي از مفاخر ارزشمند خطه آذربايجان مي باشد كه در زمينه شعر و ادب همچنان ميدرخشد و از شاعران كم نظير در اين عرصه ميباشد.
پروين اعتصامي دختر يوسف اعتصام الملك، در 25 اسفند 1285 شمسي در تبريز متولد گرديد، مادرش اختر الملوك دختر غلامعلي خان و نوه شاعر معروف شوري بخشايشي بود.
در كودكي با پدر خود به تهران آمد و بقيه عمر خود را در اين شهر گذراند. ادبيات فارسي و عرب را نزد پدر آموخت. از ابتدا كودكي ساعي و متفكر بود. او كمتر سخن ميگفت و بيشتر فكر مي كرد.
به ندرت در جرگه ساير اطفال وارد ميشد. غالباً تنها بسر ميبرد انديشه هاي بزرگ در سر مي پروراند. در مجلس درس هميشه از سايرين پيشتاز بود. از كودكي شروع به شعر گفتن كرد. خانه پدرش ميعادگاه ارباب فضل و دانش و ادب بود و پروين همواره آنانرا با قريحه سرشار و استعداد خارق العاده خويش دچار حيرت مي ساخت.
پروين در قصايد خود از حيث الفاظ شيوه شاعران قرن پنجم و ششم خاصه ناصر خسرو قبادياني (م 481 هجري) را دارد و در اشعار ديگر از قطعات و مثنوي هاي پر ارزش و غزلها و غيره، سخن او بيشتر رنگ سخن عراقي را داشته، و غالباً ساده و گاه تحت تاثير لهجه معاصر است. اما انديشه هاي وي نو و متضمن نكات بديع و بلند اجتماعي و اخلاقي و انتقادي است و تمثيلات نغز و اندرزهاي حكيمانه و تفكرات و تحقيقات بلند او در همه آثارش مايه اعجاب خواننده مي شود.
او در غالب آثار خويش به منزله مادري مهربانست كه با فرزندان دلبندش سخن مي گويد قدرت ادبي او در خلق و ابداع مناظرات و پرسش ها و پاسخ هائي است كه غالباً ميان اشخاص و اشيا ترتيب مي دهد و از آن راه به نتايجي كه مطلوب اوست مي رسد. تقريباً در همه آثار خود، شاعري حقيقت جو و واقع بين است. به همين سبب تلخي هاي حيات را از هر كس بهتر درك ميكند و با مهارتي خاص به خواننده انتقال مي دهد
پروين يك قسمت از اشعار خود را كه مطبوع طبع وقار وي نبود، چند سال پيش از مرگ خود سوزاند و بعضي از اشعار وي نيز پيش از آنكه به صورت ديواني منتشر شود، در مجله «بهار» كه به قلم پدر اديبش، يوسف اعتصام الملك انتشار مي يافت چاپ مي شد. (شعبان 1341 = جمادي الاول 1341 هجري).
پروين پس از درگذشت پدر، اين ابيات را در سوك وي سروده است:
پدر،آن تيشه كه برخاك تو زد دست اجل
تيشه اي بود كه شد باعث ويرانـي من
يوسفت نام نهادند و به گـرگت دادنـد
مرگ، گرگ توشد، اي يوسف كنعاني من
مه گردون ادب بودي و در خاك شدي
خاك، زندان توگشت، اي مه زنداني من
از نـدانستن مـن، دزد قضـا آگه بود
چو تو را برد، بخنديد به نادانـي من
آنكه در زير زمين، داد سر و سامانـت
كاش مي خورد غم بي سر و ساماني من
به سر خاك تو رفتم، خط پاكش خواندم
آه از اين خط كه نوشتند به پيشاني من
رفتي و روز مرا تيره تر از شب كردي
بي تو در ظلمتم اي ديده نوراني مـن
بي تو اشك و غم حسرت، همه مهمان منند
قدمـي رنجه كن از مهر، به مهماني من
صـفحه روي ز انـظار، نـهان ميدار
تا نخوانند در اين صفحه، پريشاني من
دهر بسيار چو من سر به گريبـان ديده است
چه تفاوت كندش سر به گريباني من ؟
عضو جمعيت حق گشتـي و ديگر نخوري
غم تنهايي و مهجوري و حيرانـي من
گل و ريحان كدامين چـمنت بـنمودند؟
كه شكستي قفس، اي مرغ گلستاني من
مـن كه قدر گـهر پاك تـو مي دانستم
ز چه مفقود شدي، اي گهر كاني من
من كه آب تو ز سر چشـمه دل ميـدادم
آب و رنگت چه شد، اي لاله نغماني من؟
من يكي مرغ غزل خوان تو بودم، چه فتاد
كه دگر گوش ندادي به نوا خواني من؟
گنج خود خوانديم و رفتي و بگذاشتيم
اي عجب بعد تو با كيست نگهباني من؟
ديوان پروين، نخستين بار در سال 1341 منتشر گرديد. پدر شاعره (مرحوم يوسف اعتصامي) يك جلد از آن را همراه نامهاي به علامه قزويني به پاريس فرستادند ايشان پس از مطالعه ديوان، نامهاي نوشتند كه ذيلاً مورد مطالعه قرار ميگيرد :
«آقاي عزيز و محترم و معظم ـ مرقومه كريمه، مورخه 24 آبان با يك جلد ديوان خانم پروين اعتصامي، چندي قبل زيارت گرديد و با كمال لذت و تمتع، قسمت عمده اين ديوان و مخصوصاً قصايد آنرا مطالعه كردم، و هر چه بيشتر ميرفتم و بيشتر ميخواندم، استعجاب من به تعجب مبدل ميشد كه چگونه امروزه در اين قحط الرجال فضل و ادب، يك چنين «ملكه النساء الشواعر» در ايران ظهور كرده و به سرودن اشعاري در درجه اول از فصاحت و سلاست و متانت كه لفظاً و معناً و مضموناً و فكراً با بهترين قصايد اساتيد و مخصوصاً ناصر خسرو (كه گويا بيشتر شيوه او، مطمح نظر خانم بوده) دم برابري ميزند، و موفق گشته است!
مثلا اين قصيده :
يكي پرسيداز سقراط كز مردن چه خواندستي
بگفت اي بي خبر،مرگ ازچه نامي زندگاني را
اگر زيـن خاكدان پست، روزي بر پري بيني
كه گردونها و گيتي هاست، ملك آن جهاني را
چراغ روشن جان را، مكن درحصن تن پنهان
مپـيچ اندر ميان خرقه، اين ياقـوت كانـي را
به راستي جاي بسي تحسين و تمجيد است كه خانم جواني از خانم هاي ايران با اوضاع و كيفيات حاضر، به ساختن اشعاري بدين پايه از استحكام الفاظ و صحت آن نحواً و صرفاً و لغه و املاء و فصاحت عديم النظير و خلو آن از جميع عيوب فني، موفق شده است.»
ملک الشعرای بهار:
ملك الشعراي بهار در چارچوب اول ديوان پروين اعتصامي، ديباچه اي دارد كه قسمتي از آن ذيلاً نقل ميشود:
«اين ديوان تركيبي است از دو سبك و شيوه لفظي و معنوي، آميخته به سبكي مستقل آن دو، يكي شيوه شعراي خراساني، خاصه استاد ناصر خسرو و ديگري شيوه شعراي عراق و فارس بخصوص شيخ مصلح الدين سعدي است و از حيث معاني نيز بين افكار و خيالات حكما و عرفاست و اين جمله با سبك مستقلي كه خاص عصر امروز و بيشتر پيرو تجسم معاني و حقيقت جويي است تركيب يافته و شيوه بديعي را بوجود آورده است. قصائد اين ديوان، عطر و بوي قصايد ناصر خسرو را دارد و در ضمن آنها ابياتي كه زبان شيرين سعدي و حافظ را فرياد ميآورد بسيار است، و بالجمله در پند و اندرز و نشان دادن مكارم اخلاق و تعريف حقيقت دنيا از نظر فيلسوف و عارف و تسليت خاطر بيچارگان و ستمديدگان و مفاد (قل متاع الدنيا قليل) و (نجي المخفون) دل خونين مردم دانا را سراسر تسليتي است، در همان حال راه سعادت و شارع حيات و ضرورت دانش و كوشش را نيز به طرزي دلپسند بيان ميكند و ميگويد كه در درياي شوريده زندگي با كشتي علم و عزم راهنورد بايد بود و در فضاي اميد و آرزو با پر و بال هنر پرواز بايد كرد. علم سرمايه هستي است نه گنج زر و مال، روح بايد كه از اين راه توانا گردد… »
پروين اعتصامي به تمام شرايط شاعري عمل كرده است، اگر احيانا ً به قول نظامي عروضي، دوازده هزار بيت شعر از اساتيد را حفظ نداشته باشد، باز به قدري كه وي را بتوان با كلمات و اصطلاحات و امثال متقدمين تا آن درجه اي كه ضرورت دارد آشنا خواند، آشناست.
هر گاه تنها غزل «سفر اشك» از اين شاعره شيرين زبان باقيمانده بود، كافي بود كه وي را در بارگاه شعر و ادبيات حقيقي جايگاهي عالي و ارجمند بخشد، تا رسد به «لطف حق»، «كعبه دل»، «گوهر اشك»، «روح آزاد»، «ديده و دل»، «درياي نور»، «گوهر و سنگ»، «حديث مهر»، «ذره»، «جولاي خداي»، «نغمه صبح»، و ساير قطعات باقيمانده كه هر يك برهان آشكار بلاغت و سخنداني است.
هنر شاعره بزرگ ما اين است كه توانسته است اين معناي بزرگ را در همه جا در گفتار خود به شكلي جاذب و اسلوبي لطيف بپروراند و حقيقت عشق را مانند ميوه پاك و منزهي كه از الياف خشن و شاخ و برگ بيهوده و مسموم جدا ساخته باشند، با صفاي اثير و درخشندگي نور و چاشني روح بر سر بازار سخن رواج دهد.
زن و تاريخ :
پروين اعتصامي در سوم جولاي 1303، هنگامي كه دوره مدرسه زنان آمريكايي را به پايان رسانيد، در جشن فراغت از تحصيل خطابه اي را در شاًن زن و حقوق آن ايراد نمود كه حاكي از عمق بينش و درايت او در مسائل تاريخي و اجتماعي ميباشد.
پروين اعتصامي در عين ادب و فصاحت و بلاغت بانوي مبارز و رشيدي بود كه دل به تمتعات دنيوي و لذات فاني آن نبسته بود، از شهرت و وابستگي به مقامات ظاهري و مناصب دنيوي فراري بود و از تكيه بر نظام حاكم آنروز گريزان، در شرح حال او نوشته اند: «پنچ سال قبل از وفاتش درست به سال 1315ش وزارت معارف ايران نشان درجه 3 علمي را براي پروين فرستاد. او با اين پاسخ ادبي كه (شايسته تر از من بسيارند)، نشان ارسالي را پس فرستاد و نپذيرفت.»
اين عمل شجاعانه او در روزگاري كه مردم دو اسبه به سوي حفظ و كسب مقامات و پست هاي ظاهري حركت ميكردند، نشاني از واقعيت و وابستگي اعتقادي و معنوي آن زن با ايمان و متدين به سنت هاي اصيل اعتقادي و باطني و معنوي بود. خاله مكرمه اش در منزل خود واقع در خيابان سرسبيل، درجنوب تهران، تعريف ميكرد:
«پروين در چند روز آخر عمر كه در بستر بيماري افتاده بود از نظر امكانات مالي دسترسي به دارو نداشت. ده روز بيشتر در بستر نياراميد كه به لقا حق شتافت!»
پروين در نوزده تير ماه 1313با پسر عموي خود ازدواج كرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج به كرمانشاه، به خانه شوهر رفت. شوهر پروين از افسران شهرباني و هنگام وصلت او رئيس شهرباني كرمانشاه بود. اخلاق نظامي و تظاهر به غرب گرايي او با روح لطيف و آزاده پروين مغايرت داشت. اوكه در خانه اي سرشار از مظاهر معنوي و ادبي و دور از هرگونه آلودگي پرورش يافته بود.، پس از ازدواج ناگهان به خانه اي رفت كه يك دم از بساط عيش و نوش خالي نبود و طبيعي است همگامي اين دو طبع مخالف نمي توانست ديري بپايد. و سرانجام اين ناهمگوني به جدايي كشيد و پروين پس از دو ماه و نيم اقامت در خانه شوي ناسازگار، با گذشت از كابين و مهريه خويش، جدايي و انفصال و تجرد و تنهايي را ترجيج داد.
پروين پس از جدايي براي مدتي كوتاه سيماي متين و موقر خويش را با غباري از گرفتگي پوشاند. اما اين تغيير را فقط اطرافيان پروين كه همواره با او بودند مي توانستند درك كنند.
با اين همه، او تلخي شكست را با خونسردي و متانت شگفت آوري تحمل كرد و تا پايان عمر از آن سخني بر زبان نياورد و شكايت ننمود.
درباره دوره زناشويي خود فقط سه بيت ذيل را گفته است:
اي گل! تو ز جمعيت گلزار چه ديدي؟
جز سر زنش و بدسري خار چه ديدي؟
اي لعل دل افروز، تو با اين همه پرتو
جز مشتري سفله به بازار چه ديدي؟
رفتي به چمن، ليك قفس گشت نصيبت
غير از قفس اي مرغ گرفتار چه ديدي؟
پروين اعتصامي، شب شنبه شانزدهم فروردين ماه 1320 در تهران چشم از جهان بست. او را در مقبره خانوادگي و در جوار مزار پدر بزرگوارش يوسف اعتصامي به خاک سپردند.
