در سال 1227 هجری شمسی نخستین راه‌آهن ایران بین بندرانزلی و پیربازار ساخته شد (یعنی حدود 80 سال قبل از پهلوی) که 12 کیلومتر آن تا اواسط دوره پهلوی فعال بود و به‌وسیله این رژیم جمع‌آوری شد! لوکوموتیو آن که در داخل محوطه سازمان بنادر بندرانزلی موجود است زمان ساخت 1848 را بر خود دارد.
خط آهن بعدی بین محمودآباد و آمل در سال 1265 هجری شمسی ایجاد شد. این راه‌آهن را یک شرکت بلژیکی ساخت. قرار بود که این طرح تا تهران ادامه یابد که به‌دلیل اختلاف دولت ایران و پیمانکار ادامه آن متوقف شد.
در سال 1267 هجری خورشیدی خط آهن دیگری که هنوز بقایای آن وجود دارد بین تهران و شهر ری ایجاد شد که حدود 9 کیلومتر طول داشت. امتیاز آن را یک فرانسوی به‌نام موسیو بوانال از دولت ایران گرفت و برای ساخت آن 2 میلیون فرانک فرانسه هزینه شد.
در سال 1291 شمسی امتیاز احداث راه‌آهن جلفا ــ تبریز ــ صوفیان ــ شرفخانه با روس‌ها امضا شد. این قرارداد دوره‌ای 75ساله داشت و کل هزینه ساخت آن با روسیه بود. طول این خط آهن 146 کیلومتر بود که ساخت آن در سال 1295 به پایان رسید. خط آهن صوفیان ــ شرفخانه هم به‌طول 53 کیلومتر در همان سال افتتاح شد.
در جنوب کشور نیز ساخت راه‌آهن از مدتها پیش از ظهور پدیده‌ای به‌نام رضاخان آغاز شده بود. خط آهن بوشهر به برازجان به‌طول 60 کیلومتر توسط انگلیسی‌ها احداث شد که در راستای حفاظت از حوزه نفوذ آنها ایجاد شده بود.
خط آهن میرجاوه به زاهدان هم به‌طول 92 کیلومتر و با هدف اتصال ایران به مستعمرات انگلستان ساخته و در سال 1299 افتتاح شد.
خط آهن شمال جنوب رضاشاه؟
طرح راه آهن جنوب به شمال که توسط رضاخان به مجلس ارائه شد و به تصویب رسید، همان طرحی بود که انگلیس در دوره احمد شاه قاجار برای اهداف نظامی و استراتژیک بدنبال آن بود و احمد شاه در پاسخ به درخواست انگلیس گفت «راه آهنی که به صلاح و صرفه ایران است، راه‌آهنی است که از زاهدان شروع می‌شود و مسیر آن به اصفهان و تهران باشد و از آنجا به اراک و کرمانشاه متصل شود، یعنی از شرق به غرب ایران، چنانکه همیشه راه تجارت هندوستان در آسیا و سواحل مدیترانه همین راه بوده است. و این راه برای ملت ایران نهایت صرفه را از لحاظ تجارت خواهد داشت ولی راه‌آهن عراق به منجر خزر فقط جنبه نظامی و استراتژی دارد و من نمی‌توانم پول ملت را گرفته یا از کشورهای خارج وام گرفته و صرف راه‌آهنی که فقط جنبه نظامی دارد نمایم.» اما انگلیس با طرح شرق به غرب موافقت نمی کرد چون موجب توسعه سیاسی و اقتصادی ایران میشد و برای موقعیت انگلیس خطرناک بود.
درست یک سال پس از به قدرت رسیدن رضاخان، در روزهای نخست اسفند 1305 مجلس شورای ملی اقدام به تصویب احداث راه آهن سراسری از جنوب به شمال کرد. طرحی که مصدق نماینده وقت مجلس مخالف آن بود و رای به آن را خیانت به کشور می‌دانست. کارشناسان بسیاری نیز معتقد بودند که خط آهن باید از شرق به غرب و نه از جنوب به شمال کشیده شود.
نظر دکتر مصدق در رابطه با راه آهن رضاه شاه:
در زمان مطرح شدن موضوع ایجاد خط راه آهن جنوب به شمال در مجلس شورای ملی مخالفت‌هایی از سوی دکتر مصدق با این طرح انجام گرفت. مصدق در خاطرات خود آورده است: «در جلسه 2 اسفند 1305 مجلس شورا گفتم برای ایجاد راه دو خط بیشتر نیست: آن که ترانزیت بین‌المللی دارد ما را به بهشت می‌برد(یعنی شرق به غرب) و راهی که به منظور استراتژیک و نظامی ساخته شود ما را به جهنم(یعنی جنوب به شمال)
در خصوص نقش این خط آهن در جنگ جهانی دوم مصدق در خاطرات خود گفته است: «علت بدبختی‌های ما در جنگ بین‌الملل دوم همین راهی بود که اعلی‌حضرت شاه فقید ساخته بودند… ساختن راه‌آهن در این خط هیچ دلیلی نداشت جز اینکه می‌خواستند از آن استفاده استراتژیک کنند و دولت انگلیس هم در هر سال مقدار زیادی آهن به ایران بفروشد و از این راه پولی که دولت از معادن نفت می‌برد وارد انگلیس کند
در نهایت راه آهنی که در ایران به وجود آمد، راه آهن شمال به جنوب بود، اما از شهرهای مهمی همچون شیراز و اصفهان عبور نمی‌کرد. این خط راه آهن که سراسری نامیده میشد از بندر شاهپور (بندر امام خمینی کنونی) آغاز و با عبور از بخش‌های جلگه‌ای و کوهستانی به فلات مرکزی ایران و تهران می‌رسید. بخش شمالی آن نیز از بندرگز آغاز و با عبور از جنگل به ساری و سپس به ورامین و تهران ختم میشد.
این طرح که در سال 1320 و با حمله متفقین به ایران مورد استفاده نیروهای نظامی انگلیس قرار گرفت بدین ترتیب راه آهن ایران که می‌بایست برای مردم کشورمان دستاورد اقتصادی و سیاسی داشته باشد، تسهیل‌کننده و سرعت بخش حمله متفقین به ایران در جنگ جهانی دوم شد
جان فوران نویسنده کتاب مقاومت شکننده نیز نوشته است: «احداث این خط‌آهن 850 مایلی سراسری در واقع به هدر دادن منابع بود؛ طرحی پرهزینه که پیامدهای ناگوار چندی داشت. تورم‌زا بود، هدف‌های اقتصادی چندی نداشت و از هیچ یک از شهرهای عمده کشور [جز تهران] عبور نمی‌کرد، سطح زندگی عمومی را پایین می‌آورد چون هزینه آن از طریق مالیات قند و چای تأمین میشد. احداث هر مایل راه‌آهن 35 هزار پوند استرلینگ هزینه برمی‌داشت؛ در حالی که احداث جاده‌های ماشین رو با یک تا یک و نیم درصد این هزینه امکان‌پذیر بود.»
الول ساتن ایران‌شناس انگلیسی در کتاب «رضاشاه کبیر یا ایران نو» نوشته است: «منظور از ساختن این راه‌آهن رعایت جنبه استراتژیک و نظامی است که قادر باشند با آن در مواقع مقتضی از مازندران و تهران قشون و مهمات را به جنوب برسانند…» این گفته وی نشان می‌دهد که این خط آهن کاربرد نظامی داشته اما در راستای تامین منافع نظامی ایران نبوده است.
