تاریخچه فرش‌بافی در زنجان/ مقاله تحقیقی

فرش، گلیم و جاجیم زنجان از معروفیت خاصی برخوردارند. (فرش زنجان زیبائی خانه‌ها را تکمیل میکند)  فرش‌بافی در زنجان یکی از صنایع با قدمت زیاد است که نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران ایفا می‌کند. قدمت فرش بافی را می توان از اوایل بنای این شهر نام برد یعنی از زمان پادشاهی اردشیربابکان. فرشهای صادراتی زنجان از بهترین جلوه‌های فرهنگی این استان هستند، بطوریکه فرشبافان این خطه هنر و مهارت خود را در راستای تکامل هنر سرزمینشان قرار داده‌اند و از آن بعنوان منبع درآمد نیز استفاده می‌کنند. در سال بیش از 60000 تخته فرش در سراسر استان بافته می‌شود که عمده آنها مربوط به اتحادیه بافندگان فرش دستی و شرکتهای مختلف است. طرحهائی که در فرش زنجان استفاده می‌شود عبارتند از: ریزماهی، ماهی درهم، نقشه قلتوق، بیجار و افشار.

رودنکو در کتاب فرشهای ایرانی می نویسد: “فرش ایران از لحاظ ظرافت،کیفیت،زیبایی در دنیا بینظیر است ومهم ترین جزءاین مجموعه فرشهای دستباف ترکی است…” سپس او اضافه می کند: درپی کشف یکی از قدیمی ترین قالی های ایرانی در زنجان:”تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.”در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان (1307-1295 میلادی) مصادف بود.اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می شود زمان سلاطین صفوی (1722-1499 میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول (1587-1524 میلادی) و شاه عباس کبیر(1629-1587 میلادی) ثبت کرده اند. از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند. در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز، اصفهان ، کاشان، زنجان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند. در همان زمان، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.

با اشغال کشور بوسیله افغانها (1722-1721 میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.

در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز و زنجان به اروپا راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند. با به پایان رسیدن منابع فرشهای کهنه، شرکتهای انگلیسی (زیگلر 1883 م) آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در زنجان، تبریز، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.

فرش افشار زنجان وارد بازارهای بین المللی می شود

متأسفانه فرش افشار زنجان به نام سایر استانهای کشور وارد بازار های جهانی می شود لذا متولیان امر در استان باید با برنامه‌ریزی مدون، فرش افشار را به نام زنجان و با مارک مشخص صادر نمایند چرا که در برخی از کشورهای اروپایی، زنجان را با فرش افشار می‌شناسند لذا همگی باید تلاش کنیم این امر در تمام دنیا نیز جا بیفتد.

ایسنا: معاون مرکز ملی فرش ایران گفت: متأسفانه فرش افشار زنجان به نام سایر استانهای کشور وارد بازار های جهانی می شود لذا متولیان امر در استان باید با برنامه‌ریزی مدون، فرش افشار را به نام زنجان و با مارک مشخص صادر نمایند چرا که در برخی از کشورهای اروپایی، زنجان را با فرش افشار می‌شناسند لذا همگی باید تلاش کنیم این امر در تمام دنیا نیز جا بیفتد.
محمدرضا عابد در مراسم افتتاحیه این جشنواره به اهمیت فرش ایرانی در میان سایر فرشها اشاره و تصریح کرد: فرش ایران مظهر زیبایی و نماد هنرمندی ایرانیان می باشد به گونه‌ای که دیرینگی فرهنگ و تمدن این دیار را به اثبات رسانده است.
وی به برگزاری جشنواره فرش دستباف در زنجان اشاره و ادامه داد: با برگزاری چنین جشنواره‌هایی در صددیم بهترینهای هر استان را مشخص و در بزرگترین جشنواره فرش که در شهریور ماه سال جاری در تهران برگزار خواهد شد، گردهم آوریم.

عابد، فرش افشار زنجان را یکی از پر طرفدارترین فرشهای ایران ارزیابی کرد و اظهار داشت: فرش افشار زنجان به دلیل زیبایی طرح و رنگ در کشورهای اروپایی بسیار مورد استقبال قرار گرفته است.

وی خاطرنشان ساخت: در نظر داریم در راستای شناساندن فرش ایرانی به جهانیان، تمامی فرشهای دست‌باف شناسنامه‌دار شود تا ازهرگونه تخلف از سوی سایر کشورها جلوگیری نماییم.

این مقام مسئول به رقبای فرش ایرانی اشاره و تصریح کرد: کشورهای چین، هند و پاکستان رقبای اصلی فرش ایران به شمار می‌آیند در حالی که از طرح، نقشه و رنگ ایرانی در کارهای خود بسیار استفاده می‌نمایند لذا برای جلوگیری از این امر و شناساندن فرش ایران باید تبلیغات گسترده‌ای صورت پذیرد.

وی افزود: باید در کنار سلیقه‌های سنتی و اصالت هنر ایرانیان از طرح‌، سلیقه و رنگهای مدرن که بیشتر کشورهای اروپایی و آمریکایی خواستار آن هستند، بهره بگیریم.

عابد اظهار داشت: بانکها آماده ارائه تسهیلات به هنرمندان این صنعت می‌باشند و در راستای سیاستهای حمایتی، بیمه درمان نیز علاوه بر بیمه بازنشستگی، از کار افتادگی و فوت به آنها تعلق خواهد گرفت.

در ادامه مراسم افتتاحیه، رئیس سازمان بازرگانی استان نیز به فرش افشار زنجان اشاره و اظهار داشت: در حال حاضر در اغلب کشورهای جهان، فرش افشار زنجان مورد استقبال قرار می‌گیرد که در صددیم با حمایت بخش خصوصی و مسئولان استان فرش افشار را به نام خود استان صادر نماییم.

رسول منصوری یادآور شد: فرش دستباف تنها یک کالای کاربردی و مصرفی به شمار نمی آید بلکه بافته‌ای است که دارای جنبه‌های گوناگون هنری، فرهنگی، اجتماعی می‌باشد.
این مقام مسئول گفت: در تلاشیم تا این حرفه را جزو رشته‌های دانشگاهی در مقطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد در آوریم.

بافت انواع قالى و قالیچه در مناطق مختلف استان رواج دارد ولى بیش ترین میزان تولید در منطقه زنجان، ابهر و قیدار دیده مى شود.

قالی هرمنطقه ایران با توجه به شرایط جغرافیایی؛‌اقلیمی و فرهنگی ویژه محل؛‌با منطقه دیگر تفاوت می‌کند. هم چنان که قرارگرفتن انسان درعوامل زیستی خاص مثل آب وهوا؛ فرهنگ و…… روحیه اورا می‌سازد؛ ‌بردستاوردهای انسانی هم مؤثرمی‌افتد. این ترتیب؛ آشنایی بااین دستاوردهابایدمتکی برشناخت شرایط زندگی وروحیه سازندگان و صنعتگران باشد. به عبارت دیگر دستاوردی صنعتی سنتی چون قالی بازده‌های مستقیم روحیه سازنده‌اش را با خود دارد: بدینسان با توجه به ظاهر یک قالی و با اندکی تأمل می‌توان اولین گام را برای شناخت یک فرش برداشت: مثال: فرش سخت و استخوانی است؛ درشت باف و پرگوشت است؛ رنگهای تند و تیره در آن بکار رفته؛‌نقشه‌اش از خطوط هندسی تشکیل شده است؛ ولی این فرش باتوجه به‌آنچه گفتیم دستکارمردمی است که در طبیعتی سخت و کوهستانی زندگی می‌کنند؛ پرگوشتی ودرشت بافی آن به‌این دلیل است که بافنده می‌خواهدازآن بعنوان یک زیراندازگرم کننده استفاده کند؛ کاربرد درخطوط هندسی هم درطرح آن دلالت بر محیط کوهستانی زندگی سازندگان آن می‌کند؛ حالا باید دید در کدامیک از مناطق کوهستانی ایران بافتن فرش‌رایج است……. محل‌بافت فرش رابسادگی می‌توان تعیین کردبشرط آنکه‌عوامل مؤثردر ساخت آنرا بیشتر از اینها بشناسیم.

 فارغ از شرایط ویژه مناطق جغرافیائی؛ قالی شهرستانها با مراکز استانها؛ ‌و مراکز استانها؛ با یکدیگر گاهی اوقات مشابه هستند و در پاره‌ای اوقات؛ کاملا با یکدیگر فرق می‌کنند چرا که وضعیت فرهنگی آنها با هم متفاوت است؛‌ تفاوتهای کلی از نوع بافت و نقشه و نخ تار و نوع پشم خامه معلوم می‌شود؛ اما اگر یک نقشه با یک رنگ‌آمیزی را به 4 کارگر در 4 نقطه مختلف برابر بافت بدهیم باز هم تشخیص کار برای خبره‌ها مشکل نیست؛ دست کارگر که جنسیت فرش را مشخص می‌کند صفت ممیزه اینهاست. گرداندن نخ‌های زیر پشم یا پشم زیر نخ؛‌قانون گره‌ها و خلاصه پشت باف قالی درهرجا بستگی به دست کارگردارد. حتی اگر یک قالی را دو استادکار مختلف ببافند بدلیل عدم توازن و هماهنگی نیروی دست‌ها موقع گره زدن خبره آن را می‌شناسد و می‌گوید فرش دو دست است و این نقصی است. بطور کلی فرش مرغوب حائز این 4 اصل است.

تاریخجه و ویژگی های فرش ابهر

قالیباف این شهرستان استثنائا در تهیه وکاربرد نقشه تعصبی ندارد یعنی نقشه‌های زیبا مطابق سلیقه‌اش را از هر نقطه‌ای می‌گیرد و پس از تلفیق آن با روحیه خویش؛ بکارش می‌برد؛ نقشه‌هائی را که درزنجان با الهام از نقشه‌های سایر مناطق تهیه می‌شود اغلب به شکل اصلی بسیار نزدیک است. برای همین هم درفرش ابهر نقشه فرش زنجان یا نقشه فرش تبریز در قالی فروشی‌ها کم نیست این حالت درفرشهای نقاط دیگر کمتربه چشم می‌خورد. رنگ درقالی ابهرهماهنگ و متقارن است؛ ‌کمتر قالی مرغوبی دراین شهر بافته می‌شود که چشم تماشاگررا بزند؛ یعنی رنگها ملایمند و قوانین هم آهنگی کاملا درکاربرد رنگها رعایت می‌شود. فرش ابهر فوق‌العاده ظریف و باصطلاح پوک است. اگرفرش 60 رج یک گره زنجان رابا فرش 60 رج یک گره کاشان مقایسه کنیم؛‌ کارشناسان فرش با توجه به جهات مختلف فرش زنجان را مرغوب‌تر می‌دانند.

دوام فرشهای این شهر مثل تمام نقاط ایران به دوصورت سفارشی وتجارتی تقسیم می‌شود خبره‌ها می‌گویند فرش سفارشی زنجان از ممتازترین فرشهای ایران است؛‌ بشرط آنکه در تهیه‌اش صرفه جوئی نشده باشد. پشم از پشت گوسفند چیده شده باشد نه با آهک آنرا جدا کرده باشند.  گوسفند در یک منطقه کوهستانی و سبز و خرم چریده باشد.

 پشم چین پائیز با بهار متفاوت است؛ پشم بهاره بدلیل لطافت و نرمیش برای بافت قالی مناسب‌تر است .

رنگ در حال حاضر نوع شیمیائیش مورد استفاده است باید درجه ثباتش بالا باشد.

برای آشنایی با فرش ایران؛ دو ‌مشخصات و مختصات فرش هر منطقه را یک به یک باز می‌شناسیم تا شناخت و درک وضعیت آن از نظر دوام؛ ‌مقاومت و تجارت مشخص شود.

ج-مشخصات مربوط به مواد اولیه فرشهای روستاهای زنجان :

1– جنس تار و پود : بیش از 90 درصد پنبه و 10 درصد  پشم… 2- جنس خامه :  پشم…

د-مشخصات مربوط به رنگ بندی و رنگرزی :

1–رنگ زمینه عمدتاً لاکی… 2- رنگ حاشیه لچک و ترنج : مختلف

3– رنگ نقش مایه ها:  مختلف …4-رنگرزی معمولا سنتی … جدیدا از رنگ شمیایی هم استفاده می کنند.

مرغوبترین نوع فرش های منطقه مربوط به محلی به نام “بیتگنه” است. این فرش ها با ظرافت و دقت تمام بافته می شوند و جنبه صادراتی دارند. رنگ پشم که عموماً توسط بافندگان رنگرزی می شود از ثبات قابل توجهی برخوردار است. این بافته ها بسیار ریز و در 6.5 سانتیمتر دارای 80 تار و 40 گره بوده و تار انها از نخهای 6 تار تشکیل می شود که نازک و مقاوم هستند.

– نقشمایه هایی منظم و هندسی: که حاصل کنار هم چیده شدن منظم و متقارن شکلهای ساده هندسی است. مثلاً نگاره شطرنجی از دوران پیش از تاریخ تلألو آب را تجسم بخشیده‌است. که به شیوه سفالگران کهن شوش و پارسه و با نقاره‌های شطرنجی نقش‌آفرینی کرده بودند. بطور معمول در قالب لوزی و چهارگوش یا کثیرالاضلاع جای دارند. مهر کردن سروته فرش است با نوارهای متوازی چهارگوشهای شطرنجی که هر یک لوزی شطرنجی کوچکی در میان دارد.

2– نقشمایه‌های متقارن:  نقوشی خاص به شیوه آرایش چپ و راست و از جهت رنگ‌آمیزی معمولاً سورمه ای یا لاکی با شیدهای مختلف .

3 – نقشمای‌های مرکب: که از نقوش ویژه‌ای که هویت مستقل دارند، گرفته شده اند، هر چند که صورت نهایی آنها از تلفیق چند نگاره متفاوت پدید آمده است. مانند نقوش 12تاجی یا چند تاجی …

4– نقشمایه‌های حاشیه‌ای: که به شیوه نگاره‌ سازی است و بصورت «پر و خالی» قرار دارند، که البته در سراسر متن قالی قرار می گیرند. مانند گل قطاری.

آران پیپر