!هم میهنان گرامی
مردم آذربایجان در مبارزه با استبداد تاریخ دیرینه ای دارند، این مردم سال های طولانی برای حفظ مرز های این سرزمین کهنسال فداکاری ها و از خود گذشنگی ها کردند، پایه های جنبش های اجتماعی را پی ریزی کرده، برای بارور ساختن آن تلاش کردند، در دوران سخت جنبش مشروطه خواهی سنگر آزادی خواهان بوده برای حفظ دستآورد های آن گرسنگی ها، مشقت ها و سختی های فراوان کشیدند و هرگز پا پس نکشیدند. از آن رو همواره مورد کینه ی حکومت های مستبد و ارتجاع حامی آنها قرار گرفتند و در هر فرصتی سرکوب شدند ولی هرگز از پای ننشستند و آزادی خواهی و تجدد طلبی خود را فراموش نکردند.
از مدت ها پیش با آغاز جنگ دوم جهانی و پایان دوران «رضا شاه»، نیروهای مترقی و روشنفکران آذربایجان به کار و تلاش خود ادامه می دادند، انجمن های گوناگون با نشریات خود روشنگری می کردند. دهقانان به تنگ آمده از سوی مالکان بی رحم و کارگران استثمار شده از سوی سرمایه داران تازه به دوران رسیده در فکر و اندیشه رهایی بودند تا به عدالت و آزادی دست یابند. بحران اقتصادی، گرانی و کمبود نان مردم را کلافه کرده بود، اوضاع در مناطق روستایی به مراتب بدتر و آزار دهنده تر بود. حکومت تهران همراه و همسو با ارتجاع داخلی و خارجی خود با هرگونه آزادی خواهی به شدت مخالفت می کرد و جنبش مردم آذربایجان را زیر نظر داشت. در این میان روشفکران، فعالین اجتماعی و سیاسی بویژه هنرمندان آذربایجان در آن شرایط خفقان به روشنگری خود ادامه می دادند تا زمینه یک خیزش همگانی فراهم شود. آمدن «سید جعفر پیشه وری» به تبریز و همکاری با روزنامه «آذربایجان» به این فعالیت ها سرعت بخشید، تا زمینه برپایی یک تشکل سیاسی که ادامه دهندگان جنبش های پیشین باشد فراهم گردد. پیشه وری همراه با دوستان خود «شبستری» و «پادگان» به مشورت پرداختند تا بیانیه 12 شهریور را تنظیم کنند و به امضاء تعدادی از فعالین اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آذربایجان برسانند.
بیانیه را 48 نفر از فعالین آذربایجان امضاء کردند تا برای انتشار آماده شود. در روز دوشنبه 12 شهریور ماه 1324 بیانیه (مراجعتنامه) به دو زبان فارسی و تورکی انتشار یافت و تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان بطور رسمی اعلام شد. بیانیه 12 شهریور با استقبال گرم و گسترده مردم و نیروهای ترقی خواه روبرو شد. پیشه وری که در روزنامه آذربایجان می نوشت، همواره یادآور می شد که ما با تمام توان خود برای حفظ دمکراسی و آزادی سوگند خورده ایم و توان آن را داریم که خود را خودمان اداره کنیم.
بیانیه 12 شهریور با یک مقدمه و از 12 ماده تشکیل شده بود که در واقع نظر موسسین فرقه دمکرات آذربایجان بود. در مقدمه آمده بود: ایران مسکن اقوام و ملل گوناگون است. این اقوام و ملل هرقدر آزادتر زندگی کنند، یگانگی بیشتری خواهند داشت. قانون اساسی ما نیز با تصویب قانون انجمن های ایالتی و ولایتی کوشیده است که به این وسیله تمام مردم ایران را در تعیین سرنوشت کشور هرچه بیشتر دخالت داده و رفع احتیاجات مخصوص ایالات و ولایات را بخود آنها واگذار کند. وحدت ملی واقعی زمانی میسر می شود که تمام مردم با حفظ خصوصیات و آزادی داخلی خود ترقی کرده و از هر لحاظ بتوانند باهم برابری کنند. ما می خواهیم ضمن حفظ استقلال و تمامیت ایران در اداره امور داخلی خود مختار و آزاد باشیم. زبان ما تحقیر شده، ما می خواهیم زبان فارسی و تورکی توام در مدارس تدریس شود. فرقه دمکرات آذربایجان زائیده این احتیاجات است. 12 ماده بیانیه بطور اختصار شامل این موارد بود.
توام با حفظ استقلال و تمامیت ایران، خود مختاری برای آذربایجان و مرعی داشتن قوانین عادلانه برای تعیین سرنوشت، اجرای قانون انجمن های ایالتی و ولایتی، تدریس زبان تورکی در مدارس، تشکیل دانشگاه،، توسعه صنایع و کارخانجات و رفع بیکاری، توسعه تجارت و زیر ساخت ها برای صدور کالا های آذربایجان،آباد سازی شهر ها، تامین ضرورت های دهقانی و تعیین حدود مشخص بین دهقانان و اربابان، تغییر قانون انتخابات و افزایش تعداد نمایندگان آذربایجان در مجلس شورای ملی، مبارزه با فساد، اختلاس، رشوه و پیشگیری از خیانت و دزدی، صرف 50 درصد از مالیات جمع آوری شده از آذربایجان در محل، افزایش روابط دوستی با همه دولت های مترقی و دمکرات. امید است همه آذربایجانی ها در راه رسیدن به این مقصد با ما هم صدا شوند.
طبیعی است انسان باید نخست خانه خود را آباد کند سپس به محله، شهر و مملکت خود بپردازد، ترقی آذربایجان موجب ترقی ایران خواهد شد و میهن از دست استبداد و ارتجاع نجات خواهد یافت. زنده باد آذربایجان دمکرات، زنده باد ایران مستقل و آزاد.
همانگونه که مشاهده می شود فرقه دمکرات آذربایجان گسترش آزادی و دمکراسی را برای همه ایران در برنامه خود داشت. انتشار بیانیه 12 شهریور همانقدر که شور و شوق را در آذربایجان گسترش و امید به زندگی و آزادی را افزایش داد، از فردای انتشار آن، تهران سراسیمه و نگران به فکر نابودی آن افتاد. و فرقه بدون توجه به نقشه های شوم تهران به اجرای برنامه های خود ادامه داد.
!هم میهنان گرامی
حال چند دهه از انتشار بیانیه 12 شهریور 1324 می گذرد، حوادث زیادی در این مدت رخ داده است، بساط رژیم شاهنشاهی برچیده شد. رژیم جمهوری اسلامی بر کشور حاکم است، ولی استبداد با جان سختی به زیست خود ادامه می دهد. آذربایجان همان خواسته های پیشین خود را دارد و خواهان حق تعیین سرنوشت خود است. این خواسته با منشور جهانی حقوق بشر و کنوانسیون های جهانی هم راستا است. میهن ما روز های سخت، دشوار و سرنوشت سازی را از سر می گذراند، باید بسیار هوشیار، تیزبین و زمان سنج بود. نباید غفلت کرد. ممکن است ارتجاع و استبداد برای حفظ خود نفاق و تفرقه را بین مردم به شیوه های گوناگون رواج دهد و مردم را به جان هم اندازد. از آن رو بار دیگر باید به پیام و محتوی بیانیه 12 شهریور نظر افکند و همبستگی را در مبارزه با استبداد و ارتجاع گسترش داد. فرقه دمکرات آذربایجان با آغوش باز همراه با مهر و دوستی خواهان همکاری با همه نیرو های آزادی خواه، سکولار و مترقی میهن است.
زنده باد همبستگی بین نیروهای آزادیخواه، مترقی و صلح دوست.
زنده و جاوید باد فرقه دمکرات آذربایجان سنگر آزادی خواهان.
کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان.
هشت شهریور 1403
