بحران پلاستیک در ایران به‌طور فزاینده‌ای به یک مشکل جدی محیط زیستی تبدیل شده است. در سال‌های اخیر، تولید و مصرف پلاستیک در ایران به‌ویژه در زمینه بسته‌بندی و محصولات یکبار مصرف افزایش یافته است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم در تیر ۱۴۰۳ بر اساس برآوردهای انجمن ملی صنایع پلیمر ایران، حدود ۳٬۵ میلیون تن مواد پلیمری و پلاستیکی در بورس کالا معامله می‌شود. سالانه حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تن پلاستیک وارد کشور می‌شود و همچنین سالانه حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار تن پلاستیک نیز در ایران بازیافت می‌شود.
به این ترتیب سالانه حدود ۴ میلیون و ۳۰۰ تا ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع محصولات پلاستیکی و پلیمری در کشور تولید می‌شود. بخشی از محصولات پلاستیکی تولیدی در کشور محصولاتی هستند که به‌صورت روزمره به مصرف مردم می‌رسند و یکبار مصرف هستند که می‌توان به ظروف یکبار مصرف، کیسه‌های پلاستیکی و پلاستیک‌های مورد استفاده در بسته‌بندی محصولات غذایی اشاره کرد.
در مجموع سالانه حدود ۱٬۵ میلیون تُن از محصولات پلاستیکی روزمره یکبار مصرف در ایران شامل بشقاب، چنگال، قاشق، لیوان و سایر ظروف یکبار مصرف استفاده می‌گردد.
این روند به رشد قابل‌توجه آلودگی پلاستیک در شهرها، رودخانه‌ها و سواحل منجر شده است. یکی از مسائل مهم، نبود مدیریت کارآمد برای بازیافت زباله‌های پلاستیکی و نبود فرهنگ مناسب مصرف و دفع این نوع زباله‌هاست.
بخش بزرگی از این ۴ میلیون تن زباله پلاستیکی سالانه در ایران بازیافت نمی‌شود و به محیط زیست آسیب‌های جدی وارد می‌کند. این زباله‌ها اغلب به رودخانه‌ها و سواحل شمال کشور وارد و باعث تخریب محیط زیست آبی می‌شوند.نشان‌گذاری
با توجه به افزایش جمعیت و رشد مصرف‌گرایی در کشور، بدون اقدامات جدی به سوی کاهش مصرف پلاستیک و بهبود سیستم‌های مدیریت پسماند، این معضل به‌ویژه در مناطق شهری و صنعتی افزایش خواهد یافت.
حسن پسندیده، مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط زیست ایران، به مناسبت «روز جهانی زمین پاک» سال ۱۴۰۱ با بیان اینکه تولید سالانه ۲۳۱میلیون تن زباله تولید می‌شود گفت که از۱۸۰هزار تن کیسه پلاستیک تولید شده، تنها ۲۰درصد پسماندها بازیافت می‌شوند.
در سطح جهانی نیز توصیه‌هایی برای کاهش مصرف پلاستیک و حرکت به سمت استفاده از جایگزین‌های پایدار پیشنهاد شده است که می‌تواند به‌مثابه الگویی برای ایران به کار گرفته شود.
تاثیرات بحران پلاستیک و پسماندهای پلاستیکی بر محیط زیست
بحران پلاستیک و پسماندهای پلاستیکی تأثیرات مخرب گسترده‌ای بر محیط‌زیست دارند که در ادامه به برخی از مهم‌ترین این تأثیرات اشاره می‌شود:
آلودگی اقیانوس‌ها و اکوسیستم‌های دریایی: پلاستیک‌های رها شده به دریاها و اقیانوس‌ها می‌ریزند و موجودات دریایی نظیر ماهی‌ها، پرندگان و لاک‌پشت‌ها این زباله‌ها را به اشتباه به‌عنوان غذا می‌خورند. مصرف پلاستیک می‌تواند به مرگ این حیوانات منجر شود. همچنین پلاستیک‌های ریز (میکروپلاستیک‌ها) وارد زنجیره غذایی می‌شوند و سلامت انسان را نیز تهدید می‌کنند.
آلودگی خاک و زمین: پلاستیک‌های رها شده در زمین به آرامی تجزیه می‌شوند و فرآیند تجزیه پلاستیک ممکن است صدها سال طول بکشد. در این مدت، ترکیبات شیمیایی مضر به خاک نفوذ می‌کند و کیفیت آن را کاهش می‌دهند. این موضوع به‌ویژه در مزارع کشاورزی نگران‌کننده است، زیرا خاک آلوده می‌تواند بر رشد گیاهان و کیفیت محصولات کشاورزی تأثیر منفی بگذارد.
تغییرات اقلیمی و گازهای گلخانه‌ای: تولید پلاستیک عمدتاً بر پایه فرآورده‌های نفتی است و طی فرآیندهای تولید و دفع آن، گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن و متان آزاد می‌شود. این گازها به شدت در تسریع تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین مؤثر هستند.
کاهش تنوع زیستی: وجود پلاستیک‌ها در زیستگاه‌های طبیعی باعث مرگ و کاهش تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری می‌شود. بسیاری از حیوانات پلاستیک‌ها را می‌بلعند یا در آن‌ها گرفتار می‌شوند و این امر به کاهش جمعیت و تنوع گونه‌های زیستی منجر می‌شود.
مسائل بهداشتی برای انسان‌ها: پلاستیک‌های ریز (میکروپلاستیک‌ها) وارد منابع آبی و زنجیره غذایی انسان‌ها می‌شوند. تحقیقات نشان داده است که میکروپلاستیک‌ها می‌توانند در بدن انسان‌ها نیز وارد شوند و مشکلات سلامتی جدی ایجاد کنند، مانند التهاب‌ها، اختلالات هورمونی و بیماری‌های مرتبط با سیستم گوارشی و قلبی.
به‌طور کلی، پلاستیک‌ها به دلیل تجزیه‌ناپذیری و انتشار مواد سمی به اکوسیستم‌های طبیعی، خطر جدی برای پایداری محیط زیست و سلامت انسان‌ها به شمار می‌روند. در بخش بعدی این نوشته به تاثیرات پلاستیک‌ها بر بدن انسان می‌پردازیم.
تاثیر پسماند پلاستیکی و میکروپلاستیک‌ها بر بدن انسان
پسماندهای پلاستیکی و میکروپلاستیک‌ها تأثیرات مخربی بر بدن انسان دارند که به‌دلیل حضور گسترده این ذرات در محیط، آب، غذا و حتی هوا، نگرانی‌های جدی به همراه آورده‌اند. مهم‌ترین آثار مخرب این ذرات به شرح زیر است:
التهاب و آسیب سلولی: وقتی میکروپلاستیک‌ها وارد بدن انسان می‌شوند، می‌توانند به بافت‌های مختلف نفوذ کنند و موجب ایجاد التهاب و واکنش‌های ایمنی شوند. مطالعات نشان داده‌اند که این ذرات ممکن است به آسیب‌های سلولی و تغییرات در ساختار سلول‌ها منجر شوند، که می‌تواند به مشکلات بهداشتی طولانی‌مدت بینجامد.
اختلال در عملکرد هورمون‌ها (اثرات اندوکرین): برخی از ترکیبات شیمیایی که در تولید پلاستیک‌ها به‌کار می‌روند، مانند بیسفنول A (BPA) و فتالات‌ها، اثرات هورمونی دارند و می‌توانند به‌عنوان مقلدهای هورمون‌ها عمل کنند. این ترکیبات می‌توانند تعادل هورمونی بدن را مختل کنند و به مشکلاتی همچون کاهش باروری، اختلالات رشد در کودکان و افزایش خطر بیماری‌های مرتبط با سیستم تولیدمثلی منجر شوند.
مشکلات گوارشی: مصرف آب یا غذاهای آلوده به میکروپلاستیک‌ها ممکن است باعث تجمع این ذرات در دستگاه گوارش شود. این تجمع می‌تواند به مشکلات گوارشی مانند التهاب، زخم‌ها و حتی انسدادهای روده‌ای منجر شود.
آثار سرطان‌زا: برخی از ترکیبات شیمیایی موجود در پلاستیک‌ها، به‌ویژه مواد افزودنی و نرم‌کننده‌ها، پتانسیل سرطان‌زا بودن دارند. با وجود آنکه هنوز تحقیقات بیشتری در این زمینه مورد نیاز است، اما ارتباط بالقوه بین قرارگیری طولانی‌مدت در معرض میکروپلاستیک‌ها و افزایش خطر بروز سرطان مطرح شده است.
تأثیرات بر سیستم تنفسی: میکروپلاستیک‌ها می‌توانند از طریق هوا وارد بدن شوند و مشکلات تنفسی ایجاد کنند. استنشاق این ذرات می‌تواند به تحریک ریه‌ها و مجاری تنفسی منجر شود و احتمال ابتلا به بیماری‌های تنفسی، نظیر آسم و التهاب‌های ریوی را افزایش دهد.
انتقال مواد سمی: میکروپلاستیک‌ها مانند اسفنج عمل می‌کنند و مواد سمی مانند فلزات سنگین و آلاینده‌های آلی پایدار را جذب می‌کنند. وقتی این ذرات وارد بدن انسان شوند، می‌توانند این مواد سمی را به بدن منتقل کنند و به مسمومیت و مشکلات مرتبط با سموم منجر شوند.
به‌طورکلی، حضور میکروپلاستیک‌ها در بدن انسان نه تنها به سلامتی فرد آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند به‌طور نامحسوس بر سلامت عمومی جامعه تأثیر بگذارد و نیازمند توجه فوری و اقدامات پیشگیرانه است.
جایگزین‌های پایدار
برای کاهش مصرف پلاستیک و حرکت به سمت جایگزین‌های پایدار، می‌توان از چندین راهکار و مواد جایگزین استفاده کرد که هم اثرات زیست‌محیطی کمتری دارند و هم در درازمدت به کاهش پسماند پلاستیکی کمک می‌کنند. برخی از این جایگزین‌ها و راهکارها عبارتند از:
کیسه‌ها و بسته‌بندی‌های قابل بازیافت: کاغذ: کیسه‌های کاغذی یا بسته‌بندی‌های ساخته‌شده از کاغذ گزینه مناسبی به جای کیسه‌های پلاستیکی هستند. کاغذ زیست‌تخریب‌پذیر است و در طبیعت سریع‌تر تجزیه می‌شود.
مقوا: بسته‌بندی‌هایی که از مقوا ساخته شده‌اند، هم قابلیت بازیافت دارند و هم برای بسیاری از کاربردهای جایگزین پلاستیک قابل استفاده هستند.
مواد زیست تخریب‌پذیر (Biodegradable):پلاستیک‌های زیستی: این نوع پلاستیک‌ها از منابع طبیعی مانند نشاسته ذرت یا قندها ساخته شده و پس از استفاده در محیط زیست تجزیه می‌شوند. این مواد در صنایع مختلفی همچون تولید ظروف یکبار مصرف و بسته‌بندی‌ها کاربرد دارند.
پلاستیک‌های کمپوست‌پذیر: این پلاستیک‌ها در شرایط کمپوست خانگی یا صنعتی به مواد بی‌ضرر تجزیه می‌شوند. استفاده از این نوع پلاستیک‌ها در صنایع غذایی و بسته‌بندی رشد یافته است.
کیسه‌های چندبار مصرف:پارچه‌ای: کیسه‌های ساخته‌شده از پارچه‌های طبیعی مثل پنبه، کنف، یا جوت گزینه‌های مناسبی برای حمل کالاها و مواد خوراکی هستند. این کیسه‌ها قابل شستشو و چندین‌بار مصرف هستند.
پلی‌استر بازیافتی: برخی از کیسه‌ها از مواد پلی‌استر بازیافتی ساخته می‌شوند که هم دوام بالایی دارند و هم بارها قابل استفاده‌اند.
بطری‌ها و ظروف جایگزین : بطری‌های فلزی یا شیشه‌ای: برای نوشیدنی‌ها، می‌توان از بطری‌های فلزی مانند فولاد ضدزنگ یا شیشه‌ای به جای بطری‌های پلاستیکی استفاده کرد. این بطری‌ها به‌راحتی قابل شستشو و چندبار مصرف هستند و در طبیعت تجزیه نمی‌شوند.
ظروف بامبو: ظروف ساخته‌شده از بامبو و چوب‌های پایدار یک جایگزین زیست‌تخریب‌پذیر برای ظروف پلاستیکی یکبار مصرف هستند.
استفاده از مواد قابل بازیافت و بازگشت به چرخه مصرف: شیشه: ظروف شیشه‌ای یکی از جایگزین‌های سنتی برای پلاستیک هستند که هم زیست‌تخریب‌پذیر نیستند اما به راحتی قابل بازیافت و استفاده مجدد هستند.
آلومینیوم: بسته‌بندی‌های آلومینیومی قابل بازیافت به عنوان جایگزین خوبی برای بسته‌بندی‌های پلاستیکی استفاده می‌شوند و به کاهش پسماند کمک می‌کنند.
ترویج فرهنگ کاهش مصرف و بازیافت: تغییر سبک زندگی و آموزش جامعه برای کاهش مصرف پلاستیک و ترویج استفاده از جایگزین‌های پایدار یکی از راه‌های مهم برای مقابله با بحران پلاستیک است.
با استفاده از این مواد و تغییر رفتار مصرفی، می‌توان به‌صورت تدریجی به کاهش مصرف پلاستیک و جلوگیری از آسیب‌های محیط زیستی آن کمک کرد.
نسیم روشنایی ۲۱ شهریور ۱۴۰۳
