حزب توده ایران، به عنوان یکی از احزاب تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود، با گذشت 83 سال از بنیانگذاری حزب با همه فراز و نشیب ها، همچنان در سپهر مبارزات سیاسی کشور باقی مانده است. این حزب در 10 مهر 1320 (2 اکتبر 1941) توسط گروهی از روشنفکران و فعالان میهن پرست و آزادیخواه تأسیس شد. و با حمایت از طبقه کارگر و دیگر زحمتکشان به ویژه در دهه‌های 1320 و 1330 به یکی از نیرومندترین جریان‌های سیاسی ایران تبدیل گردید.
در طول دهه‌های نخست، این حزب با فعالیت‌های گسترده‌ای در عرصه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله حمایت از جنبش‌های کارگری، دهقانان، زنان، روشنفکران، اقوام و تلاش برای پیشبرد اصلاحات اجتماعی، نقش مهمی در تحولات سیاسی ایران ایفا کرد. به این سبب هم همواره با چالش‌های بسیاری، از جمله سرکوب شدید توسط حکومت‌های وقت روبرو بوده است.
پس از کودتای 28 مرداد 1332 که منجر به سرکوب شدید احزاب مترقی و مخالفان دولت شد، بسیاری از اعضای حزب توده ایران به زندان افتادند، شکنجه و اعدام شدند و یا به تبعید رفتند. با این وجود، حزب توانست به فعالیت‌های زیرزمینی خود ادامه دهد و همچنان به عنوان صدای اعتراضات کارگران و زحمتکشان باقی بماند.
به مناسبت 83 مین سالروز تأسیس حزب توده ایران فرصتی است تا به مبارزات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی این حزب، بویژه در دفاع از حقوق خلق ها و اقلیت های قومی اشاره ای داشته باشیم.
نقش حزب توده ایران در تاریخ معاصر ایران
حزب توده ایران یکی از احزاب مهمی است که در مقاطع مختلف تاریخی نقش‌های متنوعی ایفا کرده است. مهم‌ترین نقش حزب توده ایران در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به شرح زیر است:
حمایت از طبقه کارگر و حقوق کارگران:
حزب با تمرکز بر اندیشه‌های مارکسیستی-لنینیستی، نقش اصلی خود را در حمایت از طبقات محروم جامعه، به ویژه طبقه کارگر تعریف کرده است. این حزب از طریق سازماندهی اتحادیه‌های کارگری و برگزاری اعتصابات در کارخانه‌ها و صنایع بزرگ، به نماینده‌ای برای خواسته‌های کارگران تبدیل شد و برای بهبود شرایط کار و افزایش دستمزدها تلاش کرد.
مبارزه با استعمار و امپریالیسم:
یکی از شعارهای محوری حزب توده ایران، مبارزه با استعمار خارجی، به ویژه نفوذ انگلستان و بعدها آمریکا در ایران بود. حزب توده ایران با سیاست‌های ضداستعماری خود، به خصوص در جریان ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق، نقشی جدی در جریان‌های ضد استعماری و ملی‌گرایانه داشت
فعالیت در عرصه سیاسی و فرهنگی:
حزب توده ایران نه تنها در عرصه‌های سیاسی بلکه در حوزه فرهنگی نیز فعالیت گسترده ای داشت. این حزب با انتشار روزنامه‌ها، مجلات، نشرکتاب و برگزاری نشست‌های ادبی و فرهنگی، به ترویج اندیشه‌های مارکسیستی، هنر متعهد و نقد سرمایه‌داری پرداخت. بسیاری از روشنفکران برجسته ایران در حوزه‌های مختلف، از جمله ادبیات، سینما و هنر، به این حزب گرایش داشتند و تحت تأثیر آن قرار گرفتند.
مخالفت با حکومت دیکتاتوری پهلوی:
حزب توده ایران از همان ابتدا با حکومت پهلوی مخالفت داشت و با سیاست‌های استبدادی و سرکوبگرانه آن مبارزه می‌کرد. در دهه 1320 و اوایل دهه 1330، حزب توده ایران یکی از قدرتمندترین احزاب مخالف رژیم پهلوی بود. با این حال، بعد از کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق، این حزب به شدت سرکوب شد و بسیاری از اعضای آن دستگیر و زندانی و اعدام شدند. تعدادی هم از اعضای این حزب به اتحاد شوروی و دیگر کشورها پناه بردند.
حمایت حزب توده ایران از حقوق خلق ها
حزب توده ایران یکی از ویژگی‌های برجسته‌اش حمایت از حقوق خلق‌ها و اقلیت‌های ملی و قومی در ایران است. این حزب در چارچوب ایدئولوژی مارکسیستی-لنینیستی خود، برابری و عدالت برای تمام اقوام و ملل ساکن ایران را جزو اهداف اصلی خود قرار داده است. حزب بر این باور است که اقوام مختلف ایران، مانند آذربایجانی ها، کردها، ترکمن ها، بلوچ‌ها و عرب‌ها، از حقوقی مساوی با دیگر اقشار جامعه برخوردارند و باید از لحاظ سیاسی، فرهنگی و اقتصادی از خودمختاری بیشتری برخوردار شوند. در این راستا، حزب توده ایران نقش عمده ای در حمایت از حقوق خلق‌ها ایفا کرده است.
تأکید بر خودمختاری ملی و فرهنگی:
حزب به عنوان یک سازمان طرفدار سوسیالیسم علمی معتقد به حمایت از خودمختاری اقوام مختلف در ایران است. این حزب بر این باور است که هر یک از اقوام و ملل ساکن ایران باید حق تعیین سرنوشت خود و برخورداری از آزادی‌های فرهنگی، زبانی و سیاسی را داشته باشند. یکی از نمونه‌های برجسته این سیاست، حمایت حزب توده ایران از «فرقه دمکرات آذربایجان» و «جمهوری خودمختار کردستان» در سال‌های 1324-1325 بود که به نوعی تلاش برای ایجاد حکومت‌های محلی در مناطق آذربایجان و کردستان بود.
حمایت از فرقه دموکرات آذربایجان:
در سال 1324، با تشکیل «فرقه دمکرات آذربایجان» به رهبری سید جعفر پیشه‌وری، حزب توده ایران از این جنبش حمایت کرد. فرقه دمکرات خواستار خودمختاری آذربایجان و اجرای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در این منطقه بود. حزب توده ایران این جنبش را به عنوان بخشی از مبارزه برای حقوق خلق‌ها در ایران مورد تأیید قرار داد و نقش فعالی در این رویداد داشت. این حرکت که به نوعی تلاش برای ایجاد حکومت خودمختار در آذربایجان بود، با مخالفت حکومت مرکزی مواجه شد و در نهایت با مداخله نظامی سرکوب گردید.
حمایت از جنبش‌های کردی:
حزب توده ایران همچنین از جنبش‌های کردی در ایران، به ویژه در دوران قاضی محمد و تأسیس جمهوری مهاباد، حمایت کرد. این حزب اعتقاد داشت که اقلیت کرد نیز باید حق تعیین سرنوشت خود را داشته باشد و از خودمختاری در مناطق کردنشین برخوردار شود. این حمایت بخشی از سیاست گسترده‌تر حزب در جهت دفاع از حقوق اقلیت‌های ملی و قومی در ایران بود.
دفاع از حقوق فرهنگی و زبانی اقوام:
حزب توده ایران همواره تأکید داشت که اقوام مختلف ایران باید از حق استفاده از زبان و فرهنگ خود در آموزش و رسانه‌های عمومی برخوردار باشند. این حزب در بسیاری از مقاطع، به خصوص در دهه 1320 و 1330، از حقوق زبانی و فرهنگی اقوامی مانند آذربایجانی ها و کردها دفاع کرد و خواستار آن شد که زبان‌های محلی در مدارس و دانشگاه‌ها تدریس شوند و رسانه‌های محلی نیز امکان فعالیت داشته باشند.
مبارزه با سرکوب اقلیت‌ها:
حزب توده ایران همواره علیه سرکوب اقلیت‌های قومی و مذهبی توسط حکومت پهلوی و بعدها جمهوری اسلامی موضع‌گیری کرده است. این حزب بر این باور است که دولت‌های وقت، با سرکوب خواسته‌های مشروع اقلیت‌ها و خلق‌های ایران، به تشدید بی‌عدالتی و تضادهای قومی دامن می‌زنند. حزب از طریق تبلیغات و فعالیت‌های سیاسی خود سعی در آگاهی‌بخشی به جامعه در خصوص حقوق اقوام و مبارزه با تبعیض قومی دارد.
تلاش برای ایجاد اتحاد بین اقوام و طبقات مختلف:
حزب توده ایران اعتقاد دارد که مشکلات و نابرابری‌های اجتماعی و قومی در ایران ناشی از تضادهای طبقاتی و نظام سرمایه‌داری است. بنابراین، این حزب سعی داشته تا با ایجاد اتحاد میان طبقه کارگر از تمام اقوام و ملل ساکن ایران، یک جبهه متحد برای مبارزه با نظام سرمایه‌داری و استبداد به وجود آورد. در این راستا، از تمامی جنبش‌های کارگری و دهقانی، چه در مناطق فارس‌زبان و چه در مناطق اقوام دیگر، حمایت کرده است.
حزب توده ایران در مناطق مختلف ایران به ویژه در میان اقوام کرد، آذری، و ترکمن نفوذ دارد. در سال‌های نخست فعالیت، خود از جنبش‌های محلی و منطقه‌ای مانند جمهوری خودمختار آذربایجان و جمهوری کردستان (مهاباد) حمایت کرد. این حمایت‌ها بخشی از سیاست‌های حزب برای تقویت حقوق اقوام و به رسمیت شناختن تفاوت‌های فرهنگی و زبانی در چارچوب یک دولت ملی و دمکراتیک بود.
حزب توده ایران در طول تاریخ خود سعی کرده است با تاکید بر مبارزه طبقاتی و اتحاد نیروهای چپ و اقوام مختلف، نقشی مهم در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کند. هرچند که برخی از تلاش‌های آن به دلیل سیاست‌های ضد مردمی دولت مرکزی، ارتجاع داخلی و بین‌المللی به نتیجه نرسیده است، اما حزب همواره به عنوان یکی از مدافعان حقوق طبقه کارگر و اقوام تحت ستم شناخته می‌شود.
