شنبه 24 آذر ماه، مراسم گرامیداشت 79مین سالگرد تأسیس حکومت ملی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه‌وری در سالن مرکزی جمعیت مهاجرین ایرانی مقیم جمهوری آذربایجان، شهر باکو، با حضور گروهی از اعضا و هواداران فرقه دمکرات آذربایجان و اعضای جمعیت مهاجرین ایرانی مقیم جمهوری آذربایجان برگزار شد.
در ابتدا، دکتر عادله خانم صدر فرقه دمکرات آذربایجان ضمن خوشامدگویی به حضار و یادآوری و ارزشگزاری به شهدای جنبش 21 آذر و دیگر شهدای راه استقلال، آزادی و عدالت اجتماعی کشور، اشاره کرد که من در آستانه نود و چهار سالگی هستم. به دلیل اینکه در یک خانواده سیاسی به دنیا آمده‌ام، تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی از زمان رضا شاه تا حال را شنیده، دیده و یا مشارکت داشته‌ام.
بخشی از تاریخ فرقه دمکرات آذربایجان سرنوشت و نقش بازگشتگان از اتحاد شوروی به کشور در زمان رضا شاه تشکیل می‌دهد. رضا شاه در راستای تقویت سیاست‌های ملی‌گرایانه و ایجاد تصویر یکپارچگی ملی، بازگشت ایرانیان از اتحاد شوروی را با تبلیغات گسترده تبلیغ می‌کرد. در این تبلیغات، بازگشت به میهن به‌عنوان وظیفه‌ای میهن‌پرستانه تلقی می‌شد و وعده‌هایی مانند حمایت دولتی و امکان زندگی بهتر در ایران داده می‌شد. اما در عمل، این وعده‌ها به واقعیت نپیوست.
حکومت رضا شاه به دلیل نگرانی از نفوذ کمونیسم و ایدئولوژی‌های سوسیالیستی، به بازگشتگان با سوءظن نگاه می‌کرد. بسیاری از آنها پس از بازگشت تحت نظارت شدید امنیتی قرار گرفتند و به عناوین مختلفی از جمله جاسوس، بلشویک یا کافر متهم شدند. بسیاری از بازگشتگان بدون محاکمه عادلانه زندانی، اعدام یا به مناطق دورافتاده و بدآب‌وهوا تبعید شدند. این تبعیدها اغلب به مناطقی بود که شرایط زیستی دشوار داشت و بسیاری از تبعیدشدگان در مسیر یا پس از رسیدن جان خود را از دست دادند. حکومت رضا شاه عمداً تلاش کرد هویت بازگشتگان را از بین ببرد و آنان را از جامعه ایرانی جدا کند. استفاده از القاب تحقیرآمیز مانند «کافر»، «بیژه»، «چرنیک بلند»، «داسی» و «بلشویک» بخشی از این سیاست بود تا بازگشتگان منزوی شوند و مردم عادی از همکاری یا حتی همدردی با آنان خودداری کنند.
استفاده از این عناوین تحقیرآمیز سبب شد تا بازگشتگان به حاشیه رانده شوند. به آنها کار داده نمی‌شد و مردم عادی از ارتباط با آنان پرهیز می‌کردند. این وضعیت، آنان را در فقر و محرومیت فرو برد.
بازگشتگان اغلب به دلیل دانش، سواد و تجربیاتشان در شوروی و دیدگاه‌های متفاوت، با مردم محلی اختلاف نظر داشتند. این اختلاف‌ها توسط حکومت تشدید می‌شد تا مانع از همبستگی میان آنان و مردم محلی شود.
رفتار حکومت رضا شاه با بازگشتگان از شوروی، ترکیبی از نگرانی‌های امنیتی، سیاست‌های استبدادی و تلاش برای مهار ایدئولوژی‌های رقیب بود. اما این سیاست‌ها نه‌تنها به تقویت جامعه کمک نکرد، بلکه سبب رنج و محرومیت بسیاری از بازگشتگان و خانواده‌هایشان شد و اعتماد عمومی به حکومت را از بین برد. این دوره یکی از نمونه‌های بارز برخورد استبدادی با شهروندانی است که به دلایل مختلف خواهان بازگشت به میهن خود بودند.
با سرنگونی رضا شاه در شهریور ۱۳۲۰ و اشغال ایران توسط نیروهای متفقین، فضای سیاسی ایران به طور موقت بازتر شد. این شرایط زمینه‌ای برای فعالیت نیروهای مختلف سیاسی، از جمله فرقه دمکرات آذربایجان، فراهم کرد. در این دوره، بسیاری از ایرانیانی که از اتحاد شوروی بازگشته بودند و در دوران رضا شاه تحت فشار و سرکوب قرار گرفته بودند، فرصت یافتند تا در فضای جدید نقش ایفا کنند.
فرقه دمکرات آذربایجان در سال ۱۳۲۴ به رهبری سید جعفر پیشه‌وری تشکیل شد. فرقه با شعارهای حمایت از حقوق ملی و اجتماعی مردم آذربایجان، به سرعت توانست حمایت گسترده‌ای در میان اقشار مختلف، به‌ویژه روشنفکران، دهقانان و کارگران جلب کند. بازگشتگان از اتحاد شوروی، به دلیل تجربیات و اندیشه‌های سوسیالیستی که داشتند، به سرعت جذب فرقه دمکرات آذربایجان شدند. این افراد، که بسیاری از آنان به دلیل ظلم و تحقیر دوران رضا شاه انگیزه‌های قوی برای فعالیت سیاسی داشتند، به عنوان کادرهای مهم در سازماندهی و مدیریت فرقه نقش ایفا کردند. آنها غالباً از مهارت‌ها و تجربه‌های علمی و عملی که در اتحاد شوروی کسب کرده بودند (مانند مدیریت، برنامه‌ریزی، و کارهای فنی) در خدمت بازسازی و توسعه مناطق آذربایجان استفاده کردند.
دولت خودمختار آذربایجان، برنامه‌های گسترده‌ای برای اصلاحات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در نظر گرفته بود. بازگشتگان نقش کلیدی در این برنامه‌ها داشتند، از جمله: توسعه زیرساخت‌ها: ساخت مدارس، جاده‌ها، و مراکز درمانی. آموزش و پرورش. خلاصه اینکه بازگشتگان در اجرای اصلاحات اجتماعی و اقتصادی فرقه نقش پررنگی داشتند.
پس از آن، رفیق فرهاد داسی که زمان حکومت ملی را به خاطر دارد، خاطراتی یادآور شد. شاعر «تاریل امید» شعری را که در وصف پیشه‌وری سروده بود، قرائت کرد. ماه منظر خانم شعری از مادر شاعرش «شوکت ایمانی» خواند و …
رفیق فریدون ابراهیمی به عنوان آخرین سخنگو ضمن تبریک 79مین سالگرد دولت خودمختار آذربایجان، به توصیف و اهمیت حکومت ملی آذربایجان پرداخت و به همین دلیل خاطر نشان کرد، سال آینده هشتادمین سالگرد جنبش 21 آذر است. ما باید این روز را هرچه بیشتر گرامی بداریم. وی پیشنهاد داد گروه کاری تشکیل شود. مقالات تحلیلی، تحقیقی و تاریخی نوشته و جمع‌آوری شود. کتاب و مجله منتشر شود. گردهمایی با حضور محققین، مورخین، منتقدین و روزنامه‌نگاران تشکیل گردد. در این روز باید تاریخ هشتاد ساله به‌ویژه فعالیت یک ساله فرقه دمکرات آذربایجان مورد نقد و بررسی قرار بگیرد تا نسل جوان با آن آشنایی بیشتری پیدا کنند.
این پیشنهاد با تشویق حاضرین استقبال شد.
مراسم با پخش سرود ملی آذربایجان خاتمه یافت.
