گردآورنده: رحیم کاکایی
خاورشناسی شوروی در مطالعه تاریخ و قوم‌نگاری مردم ایران سنت دیرینه‌ای دارد. نخستین آثار در این زمینه در اتحاد جماهیر شوروی در آغاز سال‌های دهه ۲۰ ظاهر شدند. در جریان سال‌های بعد، محققان شوروی شماری پژوهش‌ها، تک‌نگاری‌ها و مقالات جالبی منتشر کردند که به مسائل کلی از جمله وضعیت مسئله ملی، روندهای قومی و ملی، و همچنین تاریخ، وضعیت کنونی مردمان و اقوام غیرفارس در ایران اختصاص داده شده بودند. پیدایش چنین آثاری به بررسی عمیق‌تر جامعه ایران معاصر کمک می‌کرد، زیرا بدون در نظر گرفتن مسئله ملی نمی‌توان تصور روشنی از جامعه ایرانی شکل داد. در دهه‌های نخستین حکومت شوروی در سال‌های دهه‌های ۲۰ و ۳۰، مطالعه قوم‌نگاری مردمان ایران، ویژگی‌های دامداری و کشاورزی زندگی ادامه یافت.
خود لوگاشووا در مقاله‌ای با عنوان پژوهش دانشمندان روسی در زمینه اتنوگرافی مردمان ایران می‌نویسد: «شرق‌شناسی روسی به طور سنتی توجه زیادی به مطالعه قوم‌نگاری مردمان آسیای مرکزی داشته است. از دهه ۳۰ تا ۴۰ قرن نوزدهم مطالب مربوط به قوم‌نگاری مردم ایران به طور هدفمند جمع‌آوری شدند. یکی از نخستین پژوهشگران ایران، خاورشناس روس، “ای. ن. برزین” در سال‌های ۱۸۴۲-۱۸۴۳ هشت ماه را در ایران گذراند و مطالب غنی در مورد تاریخ، جغرافیا و زندگی اجتماعی ایران گردآوری کرد. در کتاب سفر از طریق شمال ایران که در سال ۱۸۵۲ در کازان منتشر شد، ای. ن. برزین آداب و رسوم مختلف ایرانیان را توصیف می‌کند و به ویژگی‌های اعیاد و آیین‌های مسلمانان توجه زیادی داشته است.»
در سال‌های دهه ۷۰، در انستیتوی قوم‌نگاری آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی، به همراه انستیتوی جغرافیای آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی، کار برای آماده‌سازی انتشار مجموعه‌ای ۲۰ جلدی به نام کشورها و مردمان آغاز شد. در مورد تاریخ، جغرافیا و قوم‌نگاری ایران، مؤسسه قوم‌نگاری در تهیه و انتشار دانشنامه‌های مردم جهان و مردم و ادیان جهان کارهای زیادی با جزئیات کافی انجام داده‌اند. این دانشنامه‌ها حاوی تعداد قابل توجهی مقالات بودند که به قوم‌نگاری مردم ایران نیز اختصاص داشتند.
همچنین لازم به یادآوری است که در دهه‌های ۷۰ و ۸۰، آثاری برای بررسی تک‌تک مردمان ایران و نقش آن‌ها در تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران منتشر می‌شدند… و تک‌نگاری‌های جمعی مانند گونه‌شناسی مسکن روستایی در میان مردمان جنوب و جنوب‌غربی آسیا تهیه و منتشر شدند. به ویژه مقالاتی از خود بی‌بی رابعه لوگاشووا با نام‌های مسکن مردمان ایران، مسکن مردمان افغانستان، و همچنین گونه‌شناسی غذا در میان مردمان آسیا و غذاهای مردم آسیای غربی به نگارش درآمده بودند.
بی‌بی رابعه لوگاشووا در ۱۶ ژوئیه ۱۹۳۱ در بایرام‌علی، استان ماری جمهوری ترکمنستان شوروی، در خانواده یک کارمند به دنیا آمد. در سال ۱۹۵۴ دانشکده تاریخ دانشگاه دولتی مسکو و در سال ۱۹۵۸ انستیتوی پلی‌گرافی را به پایان رساند. در سال ۱۹۷۰ نامزد علوم تاریخ و در سال ۱۹۸۰ پژوهشگر ارشد شد. از سال‌های ۱۹۶۰-۱۹۶۵ استاد آموزشگاه‌های عالی بود. سخنرانی‌هایی را در افغانستان (کابل، ۱۹۸۳) ایراد کرد. از سال‌های ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۶ کارمند علمی انستیتوی تاریخ و فلسفه آکادمی علوم جمهوری سوسیالیستی آذربایجان و از سال ۱۹۵۶-۱۹۶۰ انستیتوی علمی و فنی سراسر روسیه آکادمی علوم روسیه و از سال ۱۹۶۶ انستیتوی قوم‌نگاری آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مشغول به کار بود.
کتاب ترکمن‌های ایران لوگاشووا که برای ترکمن‌های ایران نگاشته شده است، خاستگاه، ساختار قبیله‌ای، اسکان، اشتغال، فرهنگ مادی و معنوی و روابط خانوادگی آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این کتاب تغییراتی که در گرگان و دشت گرگان ـ مناطق اسکان متراکم ترکمن‌های ایران ـ رخ داده است، در ارتباط با اصلاحات ارضی و دیگر دگرگونی‌های انجام شده توسط دولت ایران تحلیل می‌شوند. این کتاب در سال ۱۹۷۶ در نوبت دوم به زبان روسی در ۱۶۰ صفحه و در تیراژ ۲۲۰۰ نسخه منتشر شد.
از بی‌بی رابعه لوگاشووا حدود ۷۰ اثر منتشر شده است. از آثار عمده و اصلی وی می‌توان به ترکمن‌های ایران (پژوهش تاریخی-قوم‌نگاری) در سال ۱۹۷۰ در نوبت نخست در ۳۱۶ صفحه از انستیتوی قوم‌نگاری اتحاد جماهیر شوروی، آیین‌های تقویم مردمان آسیای غربی از لوگاشووا و جاریلغاسینوا رزا شوتایونا به زبان روسی در سال ۱۹۹۸ در ۵۶۶ صفحه، تاریخ حماسه ایرانی (توران) و کتاب‌های ایرانیان، جامعه مسلمانان مسکو، مسکو خانه ملیت‌ها، و اقوام و مذاهب اشاره کرد.
گرچه کتاب ترکمن‌های ایران لوگاشووا متأسفانه بدون بیوگرافی نویسنده منتشر شده است، اما این اثر در تحقیقات لوگاشووا بدون شک جایگاه ویژه‌ای در میان آثار قوم‌نگاری ایران دارد. مونوگرافی بی‌بی رابعه لوگاشووا پژوهشی اندیشگرانه و دشوار در مورد موقعیت و تاریخ معاصر ترکمن‌های ایران است.
نویسنده در پیشگفتار این کتاب به بررسی کوتاهی از پژوهش‌های شوروی و خارجی در زمینه تاریخ و قوم‌نگاری ترکمن‌های ایران پرداخته است. فصل نخست این کتاب به بررسی مسائل مهمی چون خاستگاه، تعداد و ترکیب قبیله‌ای ترکمن‌های ایران اختصاص دارد. حتی اگر مطالب این فصل به گونه‌ای کوتاه ارائه شده باشد، خواننده تصور روشنی از گذشته ترکمن‌های ایران و سرزمین‌های محل زندگی آن‌ها پیدا می‌کند.
در فصل دوم و سوم کتاب که به اقتصاد، فرهنگ مادی و روابط اجتماعی اختصاص دارد، نشان می‌دهد که لوگاشووا به مطالعه عمیق‌تر نظام اجتماعی و زندگی ترکمن‌های ایران دست یازیده است. نگارنده نشان می‌دهد که علیرغم تبدیل مناطق ترکمن‌نشین به منطقه اصلی پنبه‌کاری کشور و مکانیزه بودن نسبتاً بالای تولیدات کشاورزی، شیوه زندگی اکثریت ترکمن‌های ایران در آن سال‌ها تا حد زیادی ویژگی‌های سنتی خود را حفظ کرده است. اما به موازات این روند، تغییراتی نیز در زندگی ترکمن‌ها در جریان بود که می‌توان آن را در خیابان‌های شهر گنبد قابوس دید که بیشتر ترکمن‌ها سوار بر خودروها و موتورسیکلت‌های مدرن دیده می‌شدند تا اسب‌های معروف ترکمن.
در بخش “آموزش عمومی” بی‌بی رابعه لوگاشووا به عقب‌ماندگی فرهنگی در مناطق ترکمن‌نشین ایران توجه ویژه‌ای دارد و این امر را به‌ویژه با سیاست نادیده گرفتن حقوق مردمان غیرفارس توسط حکومت شاه توضیح می‌دهد. دولت ایران با منع آموزش زبان مادری کودکان ترکمن و جلوگیری از اشاعه و رواج دستاوردهای فرهنگی و علمی ترکمنستان شوروی در بین ترکمن‌های ایران، عمدتاً به منظور ترویج سیاست‌های خود و تمجید از نظام موجود، برنامه‌های ویژه‌ای را به زبان ترکمنی از رادیو گرگان انجام می‌دهد.
سیاست دولت ایران نسبت به ترکمن‌های ایران به طور ویژه در فصل آخر ترکمن‌ها در حیات سیاسی اجتماعی ایران مورد بحث قرار گرفته است.
منبع: فصل نامه دانش صحرا
