کاهش نرخ تولد در بسیاری از نقاط جهان در ماه‌های ابتدایی سال ۲۰۲۴ به موضوعی داغ در رسانه‌ها تبدیل شده و مسئولان را به ارائه راهکارهایی برای مقابله با این پدیده و کاهش تأثیرات منفی آن بر اقتصاد و سیاست شهرها واداشته است.
طبق داده‌های بانک جهانی، میانگین نرخ باروری از سال ۱۹۶۳ (۵.۳ فرزند به ازای هر زن) به‌طور مداوم کاهش یافته و در حال حاضر به ۲.۳ رسیده است.
دلایل کاهش تمایل به فرزندآوری
یکی از عوامل کلیدی کاهش تمایل به فرزندآوری، هزینه‌های بالای اقتصادی برای نگهداری و تربیت فرزند است که به‌ویژه خانواده‌های کم‌درآمد را تحت فشار قرار می‌دهد. این موضوع بازتاب‌دهنده شکاف فزاینده درآمدی در جوامع است.
عامل دیگر، نابرابری جنسیتی است. در بسیاری از کشورها، زنانی که مادر می‌شوند شغل خود را از دست می‌دهند و به دلیل نبود تعادل میان کار و زندگی و همچنین کمبود شبکه‌های حمایتی مناسب برای مراقبت از نوزادان، بسیاری از زنان از فرزندآوری صرف‌نظر می‌کنند.
همچنین، کاهش جمعیت با اشتغال نامطمئن و نبود امنیت اقتصادی رابطه‌ای مستقیم دارد که به‌ویژه بر نسل Z و نسل هزاره، که در سنین باروری هستند، تأثیر می‌گذارد. طبق یک مطالعه از دانشگاه ایالتی میشیگان، از هر پنج بزرگسال در ایالات متحده، یک نفر تمایلی به فرزندآوری ندارد.
سیاست‌های تطبیقی جمعیت در جهان
برخی کشورها و شهرها اقدامات موفقی برای مقابله با این چالش اجرا کرده‌اند:
ساراگوزا، اسپانیا: فروشگاه‌های مناسب سالمندان.
اسلو، نروژ: اولویت‌بخشی به حمل‌ونقل کم‌هزینه برای سالمندان.
آمستردام، هلند: طرح‌های فرهنگی برای جمعیت سالخورده.
بارسلونا، اسپانیا: حمایت از زندگی مشترک بین‌نسلی با مسکن‌های اشتراکی.
ژاپن: افزایش کمک‌هزینه آموزشی به آموزش عالی و ارائه مشوق‌های اقتصادی.
چین: تشویق به فرزندآوری در سال اژدهای چینی، که سالی فرخنده محسوب می‌شود.
هدف این سیاست‌ها، توقف روند کاهشی زادوولد، تقویت تعامل بین‌نسلی و مدیریت چالش‌های مرتبط با پیری جمعیت است.
تحلیل آماری بحران پیری در قاره‌ها
اروپا: پیرترین قاره جهان
اروپا با ۳۱ کشور در فهرست جوامع فوق سالمند، با چالش کاهش نیروی کار و فشار بر سیستم‌های رفاهی مواجه است:
ایتالیا: ۲۸٪ جمعیت بالای ۶۵ سال.
آلمان: ۲۴٪ جمعیت سالمند و بحران نیروی کار.
فرانسه: ۲۳٪ جمعیت سالمند با سیاست‌های حمایتی برای افزایش زادوولد.
آسیا: شکاف میان توسعه‌یافته‌ها و در حال توسعه‌ها
ژاپن: ۳۰٪ جمعیت بالای ۶۵ سال؛ رکورددار سالمندی در آسیا.
کره جنوبی: با پایین‌ترین نرخ زادوولد جهان، تا سال ۲۰۲۵ وارد گروه کشورهای فوق سالمند می‌شود.
چین: رشد سریع سالمندی، با تأثیرات گسترده بر اقتصاد.
آمریکا: تفاوت‌های منطقه‌ای
کانادا: ۲۰.۳٪ جمعیت سالمند.
پورتوریکو: با ۲۶٪ جمعیت سالمند، نمونه‌ای از بحران پیری.
ایالات متحده: سالمندان در حال افزایش، اما هنوز جزو کشورهای فوق سالمند نیست.
آفریقا: جوان‌ترین قاره
تنها کشور آفریقایی در فهرست فوق سالمندان، موریس با ۲۰.۸٪ جمعیت سالمند است. روند سالمندی در کشورهایی نظیر مصر و نیجریه نیز آغاز شده است.
اقیانوسیه: جمعیت جوان‌تر
استرالیا: در آستانه سالمندی، اما هنوز وارد گروه فوق سالمند نشده است.
نیوزیلند: جمعیت سالمندان به‌آرامی در حال افزایش است.
ایران: در آستانه بحران
ایران با کاهش نرخ باروری و افزایش جمعیت سالمندان، به‌سرعت به مرز بحران پیری نزدیک می‌شود. بر اساس آمار، در سال ۱۴۰۰، ۱۰٪ جمعیت (۸.۸ میلیون نفر) بالای ۶۰ سال بودند. این رقم تا سال ۱۴۲۰ به ۲۰٪ خواهد رسید.
در ایران، نرخ باروری در سال‌های اخیر به ۱.۷ کاهش یافته است. این روند، همراه با افزایش امید به زندگی (۷۶ سال برای مردان و ۷۸ سال برای زنان)، به تسریع پیری جمعیت منجر شده است.
پیامدهای این بحران شامل کاهش نیروی کار، فشار بر سیستم‌های بازنشستگی و سلامت، و افت رشد اقتصادی است. برای پیشگیری، سیاست‌هایی نظیر بهبود شرایط اقتصادی جوانان، افزایش مشوق‌های زادوولد و ایجاد زیرساخت‌های رفاهی ضروری است.
نتیجه‌گیری
بحران پیری جمعیت، مسئله‌ای جهانی با پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده است. اروپا و آسیا در خط مقدم این بحران قرار دارند، درحالی‌که آفریقا و اقیانوسیه هنوز فرصت دارند تا با برنامه‌ریزی مؤثر، از چالش‌های آینده جلوگیری کنند. ایران نیز باید با اقدامات فوری و برنامه‌ریزی دقیق، از پیامدهای منفی این بحران بکاهد و به‌سوی رشد جمعیتی پایدار حرکت کند.
