ارانی بذر زرین بر فراز کشوری افشاند
ارانی مُرد، بذرش کشتزاری گشت پرحاصل
به زندان روح پرجولان و طیارش نشد مدفون
به زیر سنگ سرد گور، افکارش نشد مدفون
ارانی در سرود و در سخن، بگشود راه خود
کنون در هر سویی پرچم گشاید با سپاه خود
احسان طبری
دکتر تقی ارانی در سال ۱۲۸۱ شمسی در تبریز به دنیا آمد. در دوران کودکی به همراه خانواده‌اش به تهران مهاجرت کرد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در این شهر گذراند. او از همان جوانی علاقه‌مند به علوم طبیعی و اجتماعی بود. پس از اتمام دوره دبیرستان در مدرسه دارالفنون، برای ادامه تحصیل به آلمان رفت و در دانشگاه برلین در رشته فیزیک و شیمی به تحصیل پرداخت و موفق به اخذ مدرک دکتری شد.
در دوران اقامت در آلمان، ارانی با محافل روشنفکری و سوسیالیستی آشنا شد و به مطالعه اندیشه‌های مارکسیستی و فلسفه ماتریالیسم دیالکتیکی پرداخت. پس از بازگشت به ایران، علاوه بر تدریس در دانشگاه، به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی نیز روی آورد. مهمترین دستاورد فرهنگی او تأسیس و انتشار مجله «دنیا» بود که به انتشار مقالات علمی، فلسفی و اقتصادی با گرایش‌های سوسیالیستی و ماتریالیستی می‌پرداخت. این مجله نقش مهمی در ترویج اندیشه‌های علمی و نقد نظام سرمایه‌داری در ایران داشت.
در کنار فعالیت‌های علمی، ارانی به فعالیت‌های سیاسی نیز روی آورد و با گروهی از روشنفکران و فعالان چپ، هسته‌ای را تشکیل داد که بعدها به «گروه ۵۳ نفر» معروف شد. این گروه شامل روشنفکرانی بود که به مطالعه و ترویج اندیشه‌های مارکسیستی در ایران می‌پرداختند و در تلاش بودند تا عدالت اجتماعی و مبارزه طبقاتی را در جامعه ایران مطرح کنند.
در سال ۱۳۱۶، حکومت رضاشاه پهلوی که نسبت به فعالیت‌های هواداران سوسیالیسم حساس بود، اعضای این گروه را دستگیر و روانه زندان کرد. ارانی به عنوان یکی از رهبران اصلی این گروه به حبس با اعمال شاقه محکوم شد.
دکتر تقی ارانی در سال ۱۳۱۸ در زندان قصر به شهادت رسید. حکومت علت مرگ او را بیماری تیفوس اعلام کرد، اما بسیاری از منابع معتقدند که او توسط مأموران امنیتی به شهادت رسید. مرگ او گرچه ضربه بزرگی به جنبش چپ در ایران وارد کرد، اما تا به امروز، اندیشه‌های او الهام‌بخش بسیاری از جریان‌های عدالت‌خواهانه و سوسیالیستی در کشور است.
اندیشه‌های ارانی تأثیر بسزایی در شکل‌گیری و توسعه جنبش‌های سوسیالیستی و عدالت‌خواهانه در ایران داشت. او را می‌توان از پیشگامان فکری حزب توده ایران دانست که پس از سقوط رضاشاه در سال ۱۳۲۰ به عنوان مهمترین حزب کمونیستی ایران فعالیت خود را آغاز کرد. برخی از مهمترین تأثیرات فکری و سیاسی ارانی عبارت‌اند از:
ترویج اندیشه‌های مارکسیستی و ماتریالیسم دیالکتیکی: ارانی در نوشته‌های خود، به نقد نظام سرمایه‌داری، استعمار و استثمار طبقاتی پرداخت.
توسعه روشنگری علمی و تفکر انتقادی: مجله «دنیا» که توسط ارانی منتشر می‌شد، یکی از نخستین نشریات علمی-اجتماعی ایران بود که دیدگاه‌های علمی و ماتریالیستی را مطرح می‌کرد.
ایجاد یک جریان سازمان‌یافته از روشنفکران طرفدار سوسیالیسم: گروه ۵۳ نفر، که ارانی یکی از بنیان‌گذاران آن بود، اولین هسته سازمان‌یافته مارکسیستی در ایران محسوب می‌شد و در تشکیل حزب توده ایران نقش مؤثری داشت.
الهام‌بخشی به نسل‌های بعدی مبارزان عدالت‌خواه: بسیاری از اندیشمندان و فعالان سیاسی کمونیست در دهه‌های بعدی، از تفکرات ارانی الهام گرفتند و راه او را در مبارزه با استبداد و نابرابری ادامه دادند.
دکتر تقی ارانی یکی از روشنفکران، متفکران مارکسیست و مبارزان سیاسی برجسته ایران بود. او به‌واسطه فعالیت‌های علمی، فلسفی و سیاسی خود تأثیر بسزایی بر جریان‌های فکری و مبارزاتی ایران گذاشت. برخی از چهره‌های برجسته در مورد او سخن گفته‌اند:
جلال آل‌احمد، نویسنده و روشنفکر نامدار ایرانی، دکتر ارانی را یکی از پایه‌گذاران تفکر مدرن در ایران دانسته و درباره‌ی او نوشته است:
“دکتر ارانی از نخستین کسانی بود که در ایران اندیشه‌های علمی و فلسفی جدید را با نگاه انتقادی و اجتماعی به میان آورد و به بهای جان خود برای آگاهی‌بخشی به جامعه کوشید.”
احسان طبری، نظریه‌پرداز حزب توده ایران، درباره ارانی می‌گوید:
“ارانی را می‌توان از پایه‌گذاران اندیشه سوسیالیستی در ایران دانست. او نه‌تنها در عرصه علمی بلکه در صحنه مبارزه طبقاتی و سیاسی نیز نقش مهمی داشت.”
مرتضی کیوان، شاعر و مبارز سیاسی، درباره دکتر ارانی می‌گوید:
“نام ارانی همیشه با مقاومت، دانش و آرمان‌خواهی گره خورده است. او آموزگار فکری نسل‌های بعدی بود.”
ادوارد براون در آثار خود به نقش اندیشمندانی چون ارانی در تحولات فکری ایران اشاره می‌کند و می‌گوید:
“ارانی یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌هایی بود که بینش علمی و سوسیالیستی را در ایران معرفی کرد و پایه‌های آن را استوار ساخت.”
در خاتمه باید اذعان کرد که؛ دکتر تقی ارانی نه‌تنها یک روشنفکر و متفکر علمی بود، بلکه به‌عنوان یک مبارز سیاسی نیز شناخته می‌شود که جان خود را در راه آرمان‌هایش از دست داد. اندیشه‌های او همچنان الهام‌بخش بسیاری از جریان‌های روشنفکری در ایران است.
او را می‌توان یکی از مهمترین چهره‌های روشنفکری و مبارزاتی ایران در دوران معاصر دانست. او نه‌تنها در حوزه علم و اندیشه، بلکه در مبارزات اجتماعی و سیاسی نیز نقش بسزایی ایفا کرد. ارانی با ترویج دانش علمی، فلسفی و اجتماعی، پایه‌گذار جریان‌های عدالت‌خواهانه‌ای شد که بعدها تأثیر عمیقی بر تاریخ سیاسی ایران گذاشت. هرچند که عمر کوتاهی داشت، اما آثار و اندیشه‌هایش همچنان الهام‌بخش جنبش‌های عدالت‌طلبانه در ایران باقی مانده است.
یاد و خاطره‌ی او و همه‌ی مبارزان راه آزادی و عدالت گرامی باد.
