زینب پاشا زنی بود که تاریخ را به لرزه درآورد و همچنان الهام‌بخش مبارزان آزادی‌خواه است.
در طول تاریخ، زنان ترک‌تبار آذربایجان همواره جایگاه اجتماعی والایی داشته‌اند. آنان دوشادوش مردان در عرصه‌های مهم اجتماعی و سیاسی حضور یافته و نقش‌های برجسته‌ای ایفا کرده‌اند. یکی از این زنان مبارز، “زینب پاشا” بود که در مقطعی از تاریخ معاصر ایران، تأثیر شایان توجهی بر جامعه خود گذاشت.
زینب پاشا، معروف به “بی‌بی شاه زینب”، “زینب باجی” و “ده‌باشی زینب”، در محله قدیمی عمو زین‌الدین تبریز و در خانواده‌ای روستایی زاده شد. پدرش، شیخ سلیمان، از فقیران این محله بود. اطلاعات زیادی از دوران کودکی و جوانی او در دست نیست، اما مسلم است که در سختی‌ها و مشقت‌های زندگی رشد کرد و همین تجربیات، او را به زنی با اراده‌ای آهنین بدل ساخت. دکتر سیروس برادران شکوهی، استاد تاریخ دانشگاه تبریز، درباره دوران کودکی او می‌نویسد: “زینب پاشا در مکتب‌خانه درس خواند و به دلیل ماجراجویی و حساسیتش، از همسالان خود متمایز بود.” این نشان می‌دهد که او زنی باسواد و آگاه بود که این امر در شکل‌گیری قیامش علیه استبداد و نابرابری‌های اجتماعی تأثیر داشت.
نشریه “آذربایجان” درباره او می‌نویسد: “زینب پاشا نمونه‌ای از زنان رشید و شجاع تبریز بود که در کتاب‌های تاریخ کمتر به او پرداخته شده و نامش در هاله‌ای از فراموشی قرار گرفته است. اما به دلیل اهمیت قیامش، نام او همچنان زنده مانده است.” زینب پاشا پیشگام بیداری زنان ایران بود و در دوره ناصرالدین شاه قاجار، مهر سکوت را از لبان تاریخ برداشت. او با گروهی از زنان شجاع تبریز، علیه ستمگران و نابرابری‌های جنسیتی که نظام فئودالی و سنت‌های مردسالارانه بر زنان تحمیل کرده بودند، دست به مبارزه مسلحانه زد.
فصلنامه “گنجینه اسناد” درباره او می‌نویسد: “وی زنان را به مبارزه علیه نابرابری‌های اجتماعی و ستم چندلایه‌ای که بر زنان تحمیل می‌شد، برمی‌انگیخت.” رشادت‌های زینب پاشا چنان در یادها ماند که برای او ترانه‌ها و اشعاری سروده شد که تا امروز بر سر زبان‌ها جاری است. تاجران محتکر و سودجویان تبریز نیز از ضربه‌های او در امان نماندند. هنوز که هنوز است، پیران تبریز در وصف زنان شجاع می‌گویند: “زنی است مثل زینب پاشا” و در مواجهه با محتکران، با حسرت می‌گویند: “فقط زینب پاشا از پس شما برمی‌آید.”
نقش زینب پاشا در قیام تنباکو
نخستین حضور ثبت‌شده او در تاریخ، در جریان قیام تحریم تنباکو در تبریز بود. با اعلام امتیاز شرکت رژی، مردم تبریز به اعتراض برخاستند و بیش از بیست هزار نفر مسلح شدند. در نهایت، دربار قاجار مجبور شد عملیات شرکت رژی را متوقف کند. در این میان، زینب پاشا و گروه زنان مبارز تبریز نقشی کلیدی ایفا کردند. گزارش‌ها حاکی از آن است که زنان مسلح به رهبری او، با چادرهای بسته به کمر، وارد بازار شدند و با تهدید و سلاح، مغازه‌ها را بستند و حکومت را به چالش کشیدند.
بحران نان و مبارزات زینب پاشا
یکی از معضلات دوران استبداد، احتکار غلات و کمبود نان بود. در چنین شرایطی، زینب پاشا و یارانش به کشف و گشودن انبارهای گندم محتکران پرداختند و آن را میان نیازمندان تقسیم کردند. از مهم‌ترین عملیات‌های او، حمله به انبار “میرزا عبدالرحیم قائم‌مقام”، پیشکار وقت آذربایجان، بود. همچنین در سال ۱۳۱۶ قمری، خانه نظام‌العلمای دیبا، یکی از رجال متنفذ دوره قاجار، مورد هجوم زنان به رهبری زینب پاشا قرار گرفت. برخی منابع این اقدام را ناشی از تحریکات امیر نظام گروسی دانسته‌اند، اما اسناد تاریخی نشان می‌دهد که احتکار غله توسط نظام‌العلمای دیبا واقعیت داشت و قیام علیه او، حرکتی خودجوش در راستای عدالت‌خواهی بود.
دکتر سیروس برادران شکوهی درباره این واقعه می‌نویسد: “زمانی که مردم از گرسنگی به ستوه آمده بودند، زینب باجی چادرش را به نشانه اعتراض برافراشت و مردم را به قیام دعوت کرد. آنان خانه و انبارهای نظام‌العلمای دیبا را فتح کردند و گندم‌های احتکارشده را بین نیازمندان تقسیم نمودند.”
سرنوشت زینب پاشا
آخرین گزارش‌های مربوط به او، سفرش به عتبات عالیات را روایت می‌کنند. در مسیر کربلا، زمانی که عساکر عثمانی کاروان زائران را مورد بازرسی قرار دادند، زینب پاشا که از این رفتار به خشم آمده بود، به همراه زائران به مقابله برخاست و سربازان عثمانی را مجبور به فرار کرد. از آن پس، دیگر نامی از او در تاریخ ثبت نشده است. منابع مختلف حاکی از آن است که او در کربلا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
تحقیقات میدانی نشان می‌دهد که زینب پاشا متأهل بوده و همسرش در محله عمو زین‌الدین تبریز به کشاورزی مشغول بوده است. او چند فرزند داشت که یکی از آن‌ها “عزیز” نام داشت و نسل او نیز سال‌ها در تبریز زندگی کرده‌اند.
دایره‌المعارف تشیع درباره او چنین می‌نویسد: “زینب پاشا، زن سیاستمدار و شجاع تبریز، در نهضت تنباکو بازار تبریز را به تعطیلی کشاند و با سخنرانی‌های آتشین، زنان را به مبارزه دعوت کرد. او حکومت قاجار را به وحشت انداخت و انبارهای گندم محتکران را گشود تا نیازمندان را از گرسنگی نجات دهد.”
زینب پاشا زنی بود که تاریخ را به لرزه درآورد و همچنان الهام‌بخش مبارزان آزادی‌خواه است.
