سفر رسمی مسعود پزشکیان، به باکو و دیدار وی با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، نشانه‌ای از تلاش دو کشور برای آغاز فصل جدیدی از روابط منطقه‌ای، با تأکید بر همکاری‌های راهبردی در حوزه‌های اقتصادی، امنیتی و فرهنگی است. این دیدار در شرایطی انجام شد که تحولات ژئوپلیتیک در قفقاز جنوبی و افزایش بازیگران دخیل در معادلات منطقه‌ای، ضرورت بازتعریف نقش ایران در این فضا را دوچندان کرده است.
پزشکیان در این نشست، بر اهمیت اشتراکات فرهنگی، تاریخی و مذهبی دو ملت تأکید کرد و روابط ایران و آذربایجان را ریشه‌دار و مبتنی بر حسن هم‌جواری دانست. او توافقات صورت‌گرفته را «راهبردی» خواند و خواستار پیگیری جدی‌تر برنامه‌های مشترک شد. از نگاه رئیس دولت چهاردهم، صلح و امنیت منطقه‌ای، در گرو همکاری‌های فشرده میان کشورهای همسایه، احترام به تمامیت ارضی و ارتقای تعاملات اقتصادی است.
الهام علی‌اف نیز ضمن استقبال گرم از رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران، از امضای اسناد متعدد همکاری در حوزه‌های مختلف، از جمله حمل‌ونقل، انرژی و فرهنگ خبر داد. تأکید دو طرف بر کریدور بین‌المللی شمال-جنوب و طرح‌هایی نظیر راه‌آهن رشت-آستارا، نشان از اولویت مشترک برای ارتقاء جایگاه منطقه‌ای و اتصال به زنجیره‌های بزرگ تجاری دارد.
از منظر تحلیلی، این دیدار را می‌توان پاسخی راهبردی به روندهای نوظهور در قفقاز جنوبی دانست؛ جایی که نفوذ ترکیه، روسیه و حتی اتحادیه اروپا در حال بازتعریف مناسبات منطقه‌ای است. ایران که در سال‌های اخیر از برخی معادلات کلان منطقه‌ای عقب مانده است، اکنون می‌کوشد با احیای همکاری‌ها با آذربایجان، جایگاه خود را بازسازی کند.
با این حال، تحقق اهداف این دیدار بیش از آنکه به سطح بالای گفت‌وگوهای سیاسی وابسته باشد، نیازمند اراده عملی، اصلاحات ساختاری در سیاست خارجی، رفع موانع تجاری داخلی، و اعتمادسازی متقابل است. رسانه‌های آذربایجانی، از جمله خبرگزاری «ترند»، ضمن مثبت ارزیابی کردن سفر پزشکیان، تصریح کرده‌اند که موفقیت پروژه‌های مشترک در گرو برطرف‌سازی محدودیت‌ها و تضمین تداوم همکاری‌هاست.
از سوی دیگر، حضور پررنگ بخش خصوصی ایران در این سفر و نقش‌آفرینی شرکت‌ها و دانشگاه‌ها، نویدگذار از دیپلماسی صرفاً دولتی به مدل مشارکت چندلایه را می‌دهد؛ تحولی که می‌تواند پایداری روابط را افزایش دهد. همچنین همکاری در حوزه انرژی، از جمله بهره‌برداری از سدهای مشترک خداآفرین و قزقلعه‌سی، ابعاد ژئو-اقتصادی این رابطه را تقویت می‌کند.
در نهایت، اگرچه فضای سفر مثبت و امیدوارکننده بود، اما استمرار آن نیازمند انسجام در سیاست‌گذاری داخلی، رفع تحریم‌های بین‌المللی و بازسازی اعتماد میان نخبگان سیاسی دو کشور است. تنها در این صورت می‌توان امید داشت که همکاری ایران و آذربایجان، به الگویی برای صلح و توسعه پایدار در منطقه تبدیل شود.
