نادر افراسیابی – ربع رشیدی تنها یک بنای تاریخی نیست، بلکه نمادی برجسته از شکوه علمی، فرهنگی و تمدنی ایران اسلامی است. نابودی این مجموعه به‌معنای از دست رفتن بخشی از حافظه تاریخی تمدن اسلامی خواهد بود. این اثر سترگ که در قرن هفتم و هشتم هجری قمری و به همت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند ایلخانان، در تبریز بنا شد، روزگاری یکی از پیشرفته‌ترین شهرک‌های علمی جهان اسلام بود؛ با دانشگاه، کتابخانه، بیمارستان، مدارس، رصدخانه و کارگاه‌های هنری.
با این حال، امروز تنها بقایایی محدود از آن باقی مانده؛ در حالی که نام آن همچنان در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌درخشد. ربع رشیدی نماد همگرایی علم و فرهنگ در عصر ایلخانان بود و آثار ارزشمندی چون جامع‌التواریخ در همین مکان پدید آمدند.
چالش‌های احیا و حفاظت
سازمان میراث فرهنگی اعلام کرده است که تنها برای آزادسازی عرصه این اثر – بدون در نظر گرفتن حریم درجه‌یک – حدود ۱۰۰ میلیارد تومان بودجه نیاز است؛ رقمی که با توجه به محدودیت منابع فعلی، تأمین آن دشوار است. به‌ویژه آن‌که ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم ربع رشیدی همچنان ادامه دارد و تهدیدی جدی برای حفظ منظر تاریخی آن به شمار می‌رود.
وحید نواداد، معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، با اشاره به همکاری‌های پژوهشی صورت‌گرفته با دانشگاه هنر تبریز، از اجرای فصل چهارم کاوش‌ها در زمستان ۱۴۰۳ خبر می‌دهد و برنامه‌ریزی برای فصل پنجم را منوط به اخذ مجوزهای لازم می‌داند. او تأکید می‌کند: «آزادسازی عرصه و منظر از اولویت‌های اصلی ماست. اما چالش‌هایی نظیر تعیین دقیق حریم و تملک کامل زمین همچنان پابرجاست.»
معرفی صحیح؛ نخستین گام، نه آخرین
کارشناسان معتقدند معرفی و شناساندن درست ربع رشیدی از پایه‌های مهم حفاظت است. مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت استان آذربایجان شرقی، تأکید می‌کند که اقدامات حفاظتی نباید مقطعی باشد. او می‌گوید: «شناساندن اثر مهم است، اما اگر با اقدامات عملی و مداوم همراه نباشد، تأثیری در حفاظت پایدار نخواهد داشت.»
از دیدگاه او، صرف برگزاری همایش‌های علمی یا انتشار گزارش‌های پژوهشی نمی‌تواند جایگزین مرمت اصولی، نظارت مستمر و تبدیل این مکان به فضایی زنده و کاربردی شود. پیشنهادهایی مانند تبدیل ربع رشیدی به موزه‌ای زنده، ایجاد مرکز پژوهشی تخصصی و استفاده از ظرفیت پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی می‌تواند در مسیر معرفی بهتر و جهانی این میراث مؤثر باشد.
از بودجه تا مرمت تخصصی
نجات ربع رشیدی تنها با بودجه تحقق‌پذیر نیست؛ بلکه نیازمند همگرایی نیروهای داخلی و بهره‌گیری از تجربه‌های بین‌المللی است. آثار ایلخانی، از جمله ربع رشیدی، ویژگی‌هایی چون گنبدهای دوپوسته، گچ‌بری‌های ظریف، کاشی‌کاری‌های پیچیده و تأثیرپذیری از هنر چینی دارند که مرمت آن‌ها به دقت و دانش تخصصی بالا نیاز دارد.
همکاری با نهادهای علمی کشورهای دارای تجربه مرمت بناهای مشابه – مانند ترکیه و چین – می‌تواند در انتقال فناوری و شیوه‌های حفاظتی مؤثر باشد. همچنین، مستندسازی فرآیندهای مرمت و بهره‌گیری از متخصصان باستان‌شناسی و معماری از دیگر ملزوماتی است که نباید نادیده گرفته شود.
راهی جز همکاری فراگیر نیست
برای حفاظت مؤثر از ربع رشیدی باید نگاه‌ها فراتر از مرزهای سازمانی و محدودیت‌های بودجه‌ای برود. از جلب حمایت یونسکو و نهادهای جهانی گرفته تا راه‌اندازی کمپین‌های مردمی و استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، همه باید در خدمت نجات این گنجینه علمی باشند.
ربع رشیدی اگرچه امروز در خاموشی فرورفته، اما همچنان می‌تواند به نماد احیای میراث علمی و فرهنگی ایران بدل شود؛ به شرط آن‌که در کنار اراده سیاسی، عزمی ملی و همتی جهانی نیز شکل گیرد.
