نهم ماه مه یادآور یکی از سرنوشت‌سازترین لحظات تاریخ معاصر است: روز پایان فاشیسم در اروپا. با تسلیم بی‌قید و شرط آلمان نازی در سال ۱۹۴۵ و برافراشته شدن پرچم اتحاد جماهیر شوروی بر فراز ساختمان رایشتاگ در برلین، جنگی که بیش از شش سال جهان را به آتش کشید، به پایان رسید.
جنگ جهانی دوم، که در اول سپتامبر ۱۹۳۹ با تهاجم آلمان نازی به لهستان آغاز شد، دامنه‌ای جهانی یافت و بسیاری از ملت‌ها را به کام ویرانی و مرگ کشاند. تنها اتحاد جماهیر شوروی بیش از ۴۲ میلیون قربانی در این جنگ داد، رقمی که عمق فاجعه و بهای سنگین پیروزی را نمایان می‌کند.
در این میان، جمهوری سوسیالیستی آذربایجان، یکی از جمهوری‌های شوروی، نقشی فراتر از جغرافیای خود ایفا کرد. این جمهوری با اعزام ۶۶۰ هزار نیروی نظامی به جبهه‌های نبرد و تأمین بیش از ۷۰ درصد نفت مورد نیاز شوروی، به یکی از بازوهای حیاتی جنگ تبدیل شد. در سال ۱۹۴۱، آذربایجان با تولید ۲۳.۵ میلیون تن نفت، رکوردی تاریخی ثبت کرد که ماشین جنگی شوروی را فعال نگه داشت. در مجموع طی سال‌های جنگ، صنایع نفتی باکو ۷۵ میلیون تن نفت و ۲۲ میلیون تن بنزین و دیگر فرآورده‌های حیاتی تولید کرد.
نقش انسانی آذربایجان در این نبرد نیز چشمگیر بود. لشکرهای آذربایجانی از قفقاز تا برلین جنگیدند. ۱۳۰ نفر از نیروهای این جمهوری به عنوان قهرمان اتحاد شوروی شناخته شدند و ده‌ها هزار نفر دیگر با مدال‌های مختلف مورد تقدیر قرار گرفتند. این اعداد نه تنها نشان‌دهنده مشارکت مردمی گسترده هستند، بلکه بیانگر میزان درگیری عمیق اجتماعی و سیاسی این جمهوری در ساختار شوروی و جنگ جهانی دوم‌اند.
امروز، روز نهم مه در تقویم رسمی جمهوری آذربایجان به‌عنوان تعطیل رسمی ثبت شده است. در این روز، کشور با برگزاری مراسم‌های نظامی، فرهنگی و یادبود، خاطره مشارکت در جنگ بزرگ میهنی را گرامی می‌دارد؛ مشارکتی که آذربایجان را از یک جمهوری کوچک به یکی از ارکان کلیدی پیروزی بر فاشیسم بدل ساخت.
در نگاهی گسترده‌تر، پیامدهای جنگ جهانی دوم فراتر از سقوط آلمان نازی و امپراتوری ژاپن رفت. پس از این جنگ، توازن قدرت جهانی به شکل بنیادین تغییر کرد. اتحاد شوروی و ایالات متحده آمریکا به دو ابرقدرت رقیب تبدیل شدند و جهان وارد عصر جنگ سرد شد. تقسیم آلمان و ظهور بلوک‌های شرق و غرب از جمله پیامدهای این پیروزی نظامی بود که بازتاب آن تا دهه‌ها بعد نیز ادامه یافت.
گرچه امروز از فاشیسم به عنوان تهدیدی گذشته یاد می‌شود، اما تجلیل از مقاومت ملت‌هایی همچون آذربایجان در برابر آن، یادآوری زنده‌ای‌ست از این که آزادی و صلح، دستاوردهایی آسان به‌دست‌نیامده‌اند.
