امیر حسین آریان پور
واژه ی رئالیسم ( واقع گرایی ) در عرصه های گوناگون شناخت ، با معناهای متفاوت به کار رفته است . برای نمونه در فلسفه، اول به معنای عینی شمردن مفاهیم کلی با مبانی اندیشه و دوم به معنای مستقل دانستن کائنات از ذهن انسان آمده است . در علم حقوق در معنای استناد به حوادث واقعی و نه اصول نظری ، ودر علم سیاست در معنای تکیه بر عمل سیاسی و نه بحث های نظری استعمال شده است . در هنر و ادب به نمایش نمود ها با مراعات نظام واقعیت اطلاق شده است .
واقع گرایی فلسفی وجوه بسیار دارد . مانند واقع گرایی افلاتونی ، وقع گرایی ارستویی واقع گرایی تجربی ، واقع گرایی متعالی ، واقع گرای شناختی .
واقع گرایی هنری و ادبی هم تنوعاتی دارند . مانند واقع گرایی انتقادی ، واقع گرایی اجتماعی ، واقع گرایی جامعه گرایانه ، واقع گرایی روانی ، واقع گرایی مبتذل یا واقع گرایی عکاسی وار یا طبیعت گرایی و واقع گرایی نو ( نئور تالیسم ).
واقع گرایی در عرصه ی هنر و ادب در دو معنای اعم و ا خص به کار رفته است .
یکی در معنای هر گونه هنر یا ادب وفادار به واقعیت . و دیگری در معنای نحله یا جنبشی در نیمه اول سده ی نوزدهم در نقاشی فرانسه ودر نیمه ی دوم آن سده ، در ادب جامعه های اروپای غربی .
می توان گفت که شخصیت یعنی مجموع مشخصاتی که یک انسان را از انسان دیگر مشخص می کند ، دو وجه دارد : صورت و محتوا . کردار به ویژه کردار زبانی ( گفتار ) صورت است ، و اندیشه محتوا .
اثر هنری به عنوان تراوشی از شخصیت انسان ، به نوبه ی خود ، صورتی دارد و محتوایی . چگونگی پیوند صورت و محتوای اثر هنری را ، سبک می نامیم و می توانیم بگوییم که سبک هم نمایش اندیشه یا بینش است و هم اندیشه یا بینشی است نمایش یافته .
اندیشه یا بینش هنرمند ، موضوعی دارد ، و آن موضوع برخی از نمودهای واقعیت است — چه عینی و چه ذهنی . هنرمندی که به اقتضای بینش خود ، در نمایش نمودهای واقعیت ، نظام واقعیت را رعایت کند ، واقع گرا است و هنر مندی که به اقتضای بینش خود ، در نمایش نمودهای واقعیت از نظام واقعیت عدول کند ، واقع گریز است . اگر هنر مند بر اثر تکیه بر عامل ها ی تخیلی ، از نظام واقعیت عدول کند ، رومانتی سیست است و اگر بر اثر تکیه بر عامل های عقلی ، از نظام واقعیت عدول کند ، کلاسی سیست است .
واقع گرایی هنری و ادبی بی گمان سبک است و چون سبک است ، بینش است و چون محور فعالیت و مورد دفاع کسان بسیار است ، نحله و نهضت است .
چنان که اشاره شد ، واقع گرایی در حوزه ی هنر و ادب جلوه های متعدد داشته است و دارد . از میان انواع واقع گرایی هنری و ادبی ، آن چه به نظر من به کار انسان امروزی می آید ، آن است که در ضمن نمایش واقعیت ، خواهان تغییر واقعیت باشد ، آن هم تغییر در جهت مصالح مردم .
هنر مندی که مستغرق واقعیت است ، نمی تواند نسبت به واقعیت به ویژه واقعیت اجتماعی ، بی طرف باشد و بی غرضانه و ماشین وار ، ناسازی های ان را نمایش دهد و به راه خود رود . هنرمندی این گونه باید با نمایش واقعیت به ویژه ناروایی های آن ، مردم را به تغییر وضع بر انگیزد . اما هر تغییری مطلوب نیست . تغییر مطلوب تغییر است در جهت تکامل جامعه . چون جامعه در ورای وحدت ظاهری خود منقسم است بر اقلیت استثمار گر و اکثریت استثمار شده . تکامل راستین جامعه ، تکامل اکثریت است ، و ملاک این تکامل ، بهبود زندگی مادی و معنوی اکثریت و رشد اجتماعی آنان است .
هر هنری که در این راستان سیر کند ، صرف نظر از تکنیک و وسایل و مخاطبان خود ، هنر واقع گرای مبارز مردمی است .
توضیح : منبع نوشته ، مجله چیستا شماره ی 10 تیر 1385 است .
