نادر افراسیابی — صنایع دستی ایران، یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگی و اقتصادی کشور و منبع درآمد بسیاری از خانوارهای روستایی، در بحران جدی به سر می‌برد. بیش از 100 شاخه از صنایع دستی ایران در معرض فراموشی قرار گرفته و نهادهای فرهنگی کشور نیز تنها به تدوین اسناد بالادستی بسنده کرده‌اند.
در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی به ریاست مسعود پزشکیان که سه‌شنبه 18 دی در نهاد ریاست جمهوری برگزار شد، عبدالحسین خسروپناه، دبیر این شورا، از تدوین “سند جامع صنایع دستی” خبر داد. او اظهار داشت که صنایع دستی در ایران عمدتاً “بی‌صاحب و بدون حمایت‌های لازم” باقی مانده است.
وضعیت صنایع دستی ایران
ایران با 299 رشته صنایع دستی از جمله کشورهای پیشرو در این حوزه محسوب می‌شود، اما بیش از 100 رشته به دلایلی همچون عدم وجود بازار برای نسل جوان، کمبود استادان کهنه‌کار، و سیاست‌های نادرست داخلی، در حال انقراض هستند. رشته‌هایی نظیر توربافی، زری‌بافی، چاقوسازی دستی و منبت‌کاری بیش از سایرین در خطر نابودی قرار دارند. صنعتگران به جای سندهای بالادستی، به رونق اقتصادی، توسعه گردشگری و رفع تحریم‌های بین‌المللی نیاز دارند که صادرات محصولات را با چالش مواجه کرده است.
کاهش صادرات صنایع دستی
آمارها نشان می‌دهد صادرات صنایع دستی ایران از 237 میلیون دلار در سال 1395 به 322 میلیون دلار در سال 1399 افزایش یافت، اما این روند نزولی شد و در سال 1401 به 224 میلیون دلار کاهش یافت. این در حالی است که برخی گزارش‌ها رقم صادرات را متفاوت اعلام می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود بازار جهانی هنر و صنایع دستی در سال 2024 به ارزش 50.9 میلیارد دلار برسد.
تحریم‌های بین‌المللی نیز باعث شده که فعالان صنایع دستی محصولات خود را به صورت غیررسمی و از طریق چمدان به بازارهای خارجی منتقل کنند. پنج مقصد اصلی صادراتی ایران در سال‌های اخیر عراق، افغانستان، ترکیه، عمان و آذربایجان بوده است.
چالش‌های صنایع دستی
پراکندگی تولیدکنندگان: هنرمندان صنایع دستی اغلب در مناطق دورافتاده کشور پراکنده هستند و به بازارهای داخلی و خارجی دسترسی مستقیم ندارند.
عدم تطابق با نیازهای خریداران: بسیاری از محصولات صنایع دستی ایران با سلیقه خریداران خارجی یا نیازهای بازار جهانی هماهنگ نیستند.
نبود برند ملی: صنایع دستی ایران فاقد یک برند ملی است که بتواند محصولات را در بازارهای بین‌المللی معرفی و ارزش‌گذاری کند.
فقدان حمایت‌های دولتی و بیمه: حدود 450 هزار هنرمند صنایع دستی بیمه ندارند و بسیاری از آنان زنان خانه‌داری هستند که علاوه بر کارهای روزمره، برای کمک به معیشت خانواده صنایع دستی تولید می‌کنند.
رکود گردشگری: کاهش ورود گردشگران به ایران و افزایش هزینه‌های سفر داخلی، تقاضا برای خرید صنایع دستی را به‌شدت کاهش داده است.
مشکلات قیمت‌گذاری و دلالی: نبود استانداردهای قیمت‌گذاری و رونق واسطه‌گری، بازار را دچار عدم تعادل کرده و فروش محصولات قاچاق را افزایش داده است.
ایران، پیشگام صنایع دستی جهان
ایران با ثبت 450 اثر در شورای جهانی صنایع دستی (WCC)، از پیشگامان این حوزه محسوب می‌شود. شهرهایی مانند اصفهان، تبریز، مشهد، سیرجان و روستای کلپورگان به‌عنوان مراکز جهانی صنایع دستی شناخته شده‌اند. با این حال، کشورهایی همچون هند و چین با صادرات سالانه 115 و 78 میلیارد دلار، جایگاه برتری در بازار جهانی دارند. رشد 35 درصدی تجارت الکترونیک نیز نقش مؤثری در افزایش تقاضای جهانی برای صنایع دستی داشته است.
راهکارهای پیشنهادی
برای احیای صنایع دستی ایران، اقدامات زیر ضروری است:
ایجاد برند ملی برای معرفی محصولات ایرانی در بازارهای جهانی.
تسهیل دسترسی تولیدکنندگان به مواد اولیه و بازارهای داخلی و خارجی.
آموزش هنرمندان جوان و ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای آنان.
استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تجارت الکترونیک برای معرفی و فروش محصولات.
شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی مشترک با هنرمندان خارجی.
حمایت مالی از تولیدکنندگان خرد و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای نوآوری.
صنایع دستی ایران با وجود پتانسیل‌های فراوان، به دلیل مشکلات ساختاری و اقتصادی در آستانه نابودی قرار دارد. همکاری میان دولت، بخش خصوصی و هنرمندان می‌تواند این صنعت را به یک منبع درآمد پایدار و پویا تبدیل کند. با رفع تحریم‌ها و ایجاد زیرساخت‌های مناسب، می‌توان جایگاه صنایع دستی ایران را در بازارهای جهانی ارتقا داد.
