خیزش خلق آذربایجان در راستای بدست آوردن آزادی و عدالت اجتماعی برای مردم ایران در روز ۲۱ آذر ۱۳۲۴ شمسی تحقق یافت. فرقه دموکرات آذربایجان را گروهی از کمونیست های کهنه کار به رهبری جعفر پیشه وری در تابستان 1324 در تبریز پایه گذاشتند. شاخه ی محلی حزب توده ایران را جذب خودش کرد، در سرتاسر آذربایجان گسترد و با کمک ارتش شوروی که نگذاشت نیروهای ارتش وارد استان بشوند، حکومت ملی و خود مختار آذربایجان را بنا نهاد.
در مورد حکومت ملی فرقه دموکرات در آذربایجان، بسیاری از محققان و نویسندگان دارای علایق و فرق سیاسی مختلف قلم فرسایی کرده اند. اما بنظر این جانب این خیزش مردمی درست در راستای تحقق مطالبات برحق و طبقاتی خلق، یعنی عدالت اجتماعی و آزادی های واقعی نه دموکراسی پوشالی عینیت یافت و دست آواردهایی ذیقیمت نیز داشت.
حالا سوای این مسئله که فرقه دموکرات و شخص پیشه وری و اطرافیان و گردانندگان فرقه و حکومت ملی تا چه حد بر این مطالبات مردمی پایبند بودند و یا جهت تحقق آن عمل کردند. اما آنچه از اهمیت تاریخی و اجتماعی برخوردار است آنچه توده های زحمتکش چه چیزی از این خیزش می خواستند و تا چه میزان به مطالبات خویش رسیدند. آنچه شواهد و قرائن تاریخی می گوید، با آنچه امپریالیست ها و دنباله های داخلی آنان، یعنی مرتجعان، سرمایه داران و ملاکان، و بت هایشان یعنی تفاله های پهلوی و نظایر اینها، زمین تا فلک تفاوت دارد.
هنوز هستند کسانی که آن یک سال را به چشم دیده اند و زنده اند و بمثابه تاریخ زنده و سخنگو هستند. بنا به گفته های این شواهد زنده اصلاحات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی ای که در خلال آن یک سال طلایی در آذربایجان انجام شد به مراتب بیشتر است از دوران پهلوی پدر و پسر و حتی این چهل سال حکومت ولایی.
برای نخستین بار در تاریخ ایران صندوق بازنشستگی در تنها دو کارخانه ریسندگی کلکته چی «که هنوز هم تحت نام نختاب فیروزان» فعالیت دارد، و بافندگی پتوی پشمینه که به برکت جمهوری آخوندی سال هاست که از صحنه روزگار محو گردیده است، تاسیس شد.
برای نخستین بار آزادی پوشش برای زنان اعلام گردید. و فعالیت سیاسی و اجتماعی و اقتصادی برای این نیمه جامعه تحقق پیدا کرد. تحصیل برای دختران اجباری و کار برای بیکاران و ولگردان ایجاد گردید.
تمامی اراذل اوباش از محلات جمع آوری گردید و آنان که دست به جنایت و تجاوز به نوامیس مردم زده بودند اعدام شدند. مانند «قارنی ییرتخ کاظم» یعنی «کاظم شکم پاره پوره».
مسلم است که این اصلاحات به نفع زحمتکشان و پابرهنگان بود و به ضرر مفتخوران و انگل های اجتماعی و گردن کلفتان داخلی و جهانی و به همین خاطر آنرا بر نتافتند. مداخله استعماری – امپریالیستی در امور داخلی ایران را سر لوحه کار خود قرار داده و بدست سگ زنجیری خود محمد رضا پهلوی، جنبش انقلابی خلق آذربایجان را در خون خفه کردند….
روز ۲۱ آذر سالروز به تحقق پیوستن مبارزات و مطالبات حق طلبانه خلقمان بر تمامی آزادیخواهان و عدالت طلبان مبارکباد……
حسین کوشی ۲۱/۹/۹۸
