محسن هشترودی به سال ۱۲۸۶ هجری‌شمسی در تبریز چشم به جهان گشود. بعد از اتمام تحصیلات دبستان در زادگاهش، برای ادامه تحصیل وارد دارالفنون تهران شد. سپس چند سال در تهران به تحصیل پزشکی پرداخت تا این‌که در سال ۱۳۰۴ هجری‌شمسی به‌عنوان دانشجوی بورسیه دولتی برای تحصیل در رشته ریاضیات به کشور فرانسه اعزام گردید و ۱۰ سال بعد با درجه کارشناسی در رشته ریاضیات از دانشگاه سوربون فارغ‌التحصیل شد. چندی بعد با سرپرستی پروفسور الی‌کارتان در همان دانشگاه به پژوهش در زمینه هندسه دیفرانسیل پرداخت و در سال ۱۳۱۶ هجری‌شمسی، مدرک دکترای خود را در رشته ریاضیات دریافت کرد.
وی در سال ۱۳۲۰ هجری‌شمسی پس از بازگشت به ایران، کرسی استادی دانشسرای‌عالی را تصاحب نمود و در سال ۱۳۳۰ هجری‌شمسی، به ریاست دانشگاه تبریز رسید، و ۶ سال بعد به‌عنوان رئیس دانشکده علوم دانشگاه تهران انتخاب گردید.
هشترودی از طرفداران سرسخت علوم پایه بود و به شعر، موسیقی و فلسفه علاقه زیادی داشت و به‌عنوان یک متفکر پیشرو و ریاضیدان نامدار ایرانی، دارای اهمیت نمادین و شخصیتی اثرگذار در جامعه علمی معاصر ایران شناخته شده است.
از تألیفات این دانشمند برجسته میتوان به جهان اندیشه و هنر، دانش و هنر، نظریه اعداد، سیر اندیشه بشر، از مکانیک کلاسیک تا مکانیک کرانتیک، و مجموعه شعر سایه‌ها اشاره کرد.
وی یکی از ۲۰۰ دانشمند برجسته جهان بود که بالغ بر ۱۰۰ نشان علمی از دانشگاه‌های معتبر جهان دریافت کرده و عنوان استادی ممتاز دانشگاه تهران را از آن خود نمود.
پرفسور محسن هشترودی شرح مختصری از عمر پر بار خود را در مجله‌ی یکان، شماره ۷ – مرداد ۱۳۴۳شرح داده است:
در ۲۲ دی ماه ۱۲۸۶ (۱۳ ژانویه ۱۹۰۸) در تبریز متولد شده‌ام. تحصیلات ابتدائی را در مدارس اقدسيه و سیروس و متوسطه را در دارالفنون گذراندم. در سال ۱۳0۴ (۱۹۲۶ م) امتحان دارالفنون را داده و چند سالی تحصیل طب نمودم. سفر اول به اروپا رفتم و در مراجعت ، در دانشسرای عالی (دارالمعلمين مرکزی) که تأسیس شده بود رشته ریاضی را انتخاب کردم و در دومین دوره‌ی آن فارغ التحصیل شدم. سفر دوم به فرانسه رفتم ، از دانشکده علوم پاریس درجه لیسانس و در ۱۹۳۷ از دانشگاه سوربن درجه دکترای دولتی اخذ نمودم. در ۱۳۱۵ (۱۹۳۷ م) به ایران مراجعت کرده با سمت دانشیاری در دانشکده علوم و دانشسرای عالی به تدریس مشغول شدم. در ۱۳۲۰ (۱۹۴۲ م) استاد شدم و بعد از آن علاوه بر سمت استادی دانشگاه دارای مشاغل زیر بوده ام:
در ۱۳۲1 (۱۹۴۳ م) رئیس فرهنگ تهران ، در ۱۳۳۰ (۱۹۵۲ م) رئیس دانشگاه تبریز ، در ۱۳۳۶ (۱۹۵۸) يك دوره ریاست دانشکده علوم دانشگاه تهران .
در ۱۳۲۳ (۱۹۴۵ م) ازدواج کرده‌ام وصاحب سه فرزند، يك پسر و دو دختر می‌باشم.
از جمله معلمين من: در درجه اول برادرم مرحوم محمدضیاء هشترودی که بنیان تعليم من از اوست. مرحوم غلامحسين رهنما که بیشتر استادان و معلمین به‌طور کلی تربیت شده‌ی او هستند. از معلمینی که زنده هستند، همه در مبنای پرورش من سهیم‌اند بخصوص آقای عبد العظيم قریب استاد دانشگاه که مراتب علم و ادب، آن اندازه که دارم، از اوست. مخصوصا تربیت روحی ما بیشتر محصلین از این رادمرد است ، روحاً واخلاقا به همه معلمين و مربیان خود مدیون می باشم.
آقای کیهان علاوه بر سمت تعلیم ، در زمان معاونت دانشگاهي خود، دوران درازی، نظر تربیت بر من داشتند.
خارج از هیات تعليميه ، بسیاری از توفیق‌های من (که خیلی بی‌قدر و ناچیز است) مديون توجهات رهبر من آقای دکتر سیاسی است که همه می‌دانند در بنیان دانشگاه تهران و بزرگداشت استادان چه حق و وظیفه‌ای بر گردن داشتند که مأجور و ارجمند است و هنوز نیز رهبر و راهنمای جویندگانی مثل من می‌باشند.
از جمله استادان دانشگاهی من: در مرحله اول مرحوم الى كارتان[i] بنیان‌گذار ریاضیات جدید که تقریبا همه شئون ریاضی به او مدیون است ، استاد و راهنمای رساله و به‌طور کلی مربی علمی من بود.
استادان فعلی دانشگاه پاریس که اغلب شاگردان همین استاد فقيدند از هم‌دوره‌های تحصیلی و راهنمای من بوده‌اند مثل: پرفسور ارزمن در سوربن، پرفسور ليشنروویچ در کلژ دو فرانس ، استاد فقید پرفسور وايل در پرینستون[ii] امریکا (که در دوره‌ای در پرینستون به مطالعه مشغول بودم راهنما و معلم من بود) ، پرفسور سخوتن در دلفت هلند[iii] (که اکنون رئيس مرکز ریاضیات آمستردام است)، پرفسور وینوگرادف[iv] و استاد فقید فینی‌گف استادان دانشگاه مسکو و چند نفر دیگر.
موضوع رساله‌ی دکترای من راجع به فضاهای تصویری عنصر ( نقطه و خط یا صفحه) با التصاق‌های هنجاری بوده است و استاد راهنما همان‌طور که قبلا بیان شد استاد فقید الی کارتان بود .
از تالیفات و مقاله‌ها آنچه مربوط به ریاضیات است: چندین مقاله راجع به هندسه انفنیتزیمال فضاهای عمومی بخصوص فضاهای غیر‌هلنوم، چند مقاله راجع به هندسه فضاهای عادی و اشکال با مشابهت درونی ، چند مقاله راجع به مكانيك تحلیلی و مسیرهای دیناميك ، چند مقاله راجع به معادلات دیفرانسیل، تعمیم قضایای اولر در کسرهای مسلسل ، به‌کار بستن کسرهای زنجیری در حل معادلات دیفرانسیل و بخصوص تشخيص حالات قابل حل معادله ریکاتی ، قانون جبر دوگانه در مكانيك فضاهای عالی ، فضاهای وایل با التصاق قائم ، فضاهای سخوتن با انواریان‌های ثابت و چند مقاله دیگر. برخی از این مقالات به‌صورت مجموعه‌هایی به زبان فرانسه و از طرف دانشگاه تهران چاپ و منتشر شده است.
تا کنون در چند کنگره‌ی بین‌المللی ریاضیدانان شرکت کرده‌ام : هاروارد[v] و کمبریج[vi] آمریکا ، آمستردام[vii] هلند ، ادینبورك[viii] انگلستان ، نيس[ix] ( کنگره‌ی ریاضیدانان زبان لاتن) . علاوه بر شرکت در کنگره‌ها بنا به دعوت مجامع علمی کشورهای مختلف در این مجامع حضور یافته و سخنرانی‌هایی نموده‌ام از قبیل دعوت آکادمی علوم شوروی، دعوت آکادمی علوم بخارست ، دعوت دانشگاه مسکو ، مجددأ دعوت آکادمی علوم شوروی ، دعوت انستیتوی ریهووت اسرائیل و معارفه با استادان این انستیتو ، دعوت کنگره‌ی علمی پاکستان ، دعوت دانشکده علوم پاریس برای سخنرانی.
با دانشمندانی که مکاتبه و مراوده دارم ، علاوه بر استادانی که ذکر شد ، پرفسور استرويك[x] (استاد M.I.T آمریکا) ، پرفسور زاریسکی[xi] و پرفسور چرنxii ، پر فسور آلبرت (امریکا) ، پرفسور ایشلینسکی (مسکو)، آلکساندرف (لنینگراد) ، لوژنین (کیف) ، جواد مقصوداف ( باکو) ، زگره و بومپیانی (ایتالیا) ، چند نفر از استادان لندن و منچستر، پرفسور هايمو ویجی ( دو برادر ، بخارست )، موی سیل ، و ران چانور (بخارست) پرفسور استوى لف ( رئیس آکادمی ریاضی بخارست ) ، دبير كل آکادمی بخارست .
سر انجام پروفسور محسن هشترودی در روز ۱۳ شهریور سال ۱۳۵۵ چشمان خود را از این جهان فرو بست.
آرشیو پروفسور محسن هشترودی
(۲۲ دی ۱۲۸۶، تبریز ـ ۱۳ شهریور ۱۳۵۵، تهران)
متفکر، ریاضیدان، فیزیکدان، ادیب، شاعر، رئیس دانشگاه تبریز
